Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Klaas Jaarsma
In de geneeskundige praktijk en literatuur wordt frequent gebruik gemaakt van afkortingen. Dat gebruik is niet onomstreden en recent verscheen in Medisch Contact weer eens een serieuze kritiek op het vele gebruik van afkortingen en werd er gepleit voor afschaffing ervan. In het archief van dit artsenblad zijn vrijwel jaarlijks brieven en artikelen te vinden, waarin bezwaar wordt aangetekend tegen het alsmaar toenemend aantal afkortingen, waarvoor met name in specialistenbrieven vaak geen uitleg van de afkorting te vinden is. Ten onrechte veronderstellen deze specialisten dat huisartsen en collega’s met een andere specialisatie deze afkortingen wel kennen.
Ingewikkeld wordt het ook als een en dezelfde afkorting meerdere betekenissen kan hebben, zoals regelmatig voorkomt. Curieus was het toen in 1990 de homeopathische artsen zich plotseling Homeopathische Specialisten Vereniging gingen noemen, zonder zich te realiseren dat elke normale arts weet dat deze afkorting reeds lang staat voor Herpes Simplex Virus (verwekker van de koortslip en de herpes genitalis), HSV. De Specialisten Registratie Commissie verbood deze pretentieuze naamgeving en de ‘HSV’ trok zijn drol in en werd VHAN.
Palazzo Pubblico, Siena
Niet alleen in de geneeskunde ook in geheel ander verband kunnen afkortingen voor verwarring zorgen. Zo werd ik – hoewel ik als katholiek opgevoede jongeman wellicht beter had moeten weten – tijdens mijn recente bezoek aan Siena (Italië) geïntrigeerd door de afkorting IHS, die op talrijke openbare gebouwen staat, vaak opgenomen in het beeld van de zon, zoals o.a. op de Palazzo Pubblico. Die IHS kwam ik ook tegen op de talrijke schilderijen met geschilderde scenes uit heiligenlevens zoals aanwezig in de rijke pinacotheek van Siena. De betekenis van de afkorting, die ik wel kende uit mijn roomse jeugd waarin hij ook dominant aanwezig was, was mij evenwel onbekend en de suppoosten van de pinacotheek konden mij ook niet echt verder helpen.
Na thuiskomst leverde enig speurwerk de volgende resultaten op. Het IHS-monogram dateert al van de hoge middeleeuwen en zou afgeleid zijn van het Griekse (ΙΗΣΟΣ): Iota, Èta en Sigma. Omdat niet iedereen besefte dat het oorspronkelijk Griekse letters zijn en dat de letter H in het Grieks een È is, bleek het monogram raadselachtig geworden. Dit maakte de weg vrij voor het bedenken van andere verklaringen waarbij het monogram een afkorting werd voor een Latijnse zinsnede. De meest gangbare varianten hiervan zijn: Iesus hominum salvator (Jezus de redder der mensen) en In hoc signo (In dit teken (zult gij overwinnen)), als verwijzing naar de droom die de Romeinse keizer Constantijn de Grote gehad zou hebben en die leidde tot zijn bekering.
Het monogram wordt ook gebruikt als logo van de katholieke orde der jezuïeten, sinds de stichter van de orde, Ignatius van Loyola, het als zijn zegelmerk koos. Zij gaven er ook enkele nieuwe betekenissen aan: Iesum habemus socium (Wij hebben Jezus als metgezel) en Iesu humilitas societas (De nederige sociëteit van Jezus). Hiertegenover meldt Wikipedia ook staan enkele spottende interpretaties: Iesuitae habent satis (De jezuïeten hebben genoeg) en Iesuitae hominum seductores (De jezuïeten [zijn] verleiders van mensen).
Ook de huidige paus nam het IHS-monogram op in zijn wapen, hetgeen samenhangt met zijn lidmaatschap van de jezuïetenorde. Wikipedia wijst nog op een laatste alternatieve betekenis waarmee het IHS-monogram niet verward mag worden: Institute for Housing and Urban Development Studies: het internationale instituut voor stedenbouwkunde en stedelijke ontwikkeling en stadsvernieuwing van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Dit instituut zal dus wel niet zijn opgericht door katholieken. Een door Wikipedia niet genoemde betekenis van de afkorting IHS werd ooit aangedragen door de tot het katholicisme bekeerde schrijver Gerard Reve. Hij wist het wel: de afkorting staat voor niets anders dan voor Individuele Huur Subsidie. Ik val Gerard Reve niet graag af, maar tegen zijn verklaring pleit natuurlijk wel dat het IHS-monogram wel te vinden is op kerkgevels, biechtstoelen, bidprentjes, kazuifels en altaren maar daarentegen op geen enkele stadhuisgevel in ons land te zien is.
In Italië staat het IHS-symbool op minstens één stadhuisgevel, want het Palazzo Pubblico is nog steeds het stadhuis van Siena.
Het enige wat het artikel niet verklaart, is waarom dit symbool zo alomtegenwoordig is in deze prachtige Italiaanse stad. Dat heeft te maken met de Heilige Bernardinus van Siena (1380-1444). Bernardinus was een Franciscaans prediker en het symbool met de letters IHS tegen een achtergrond van een vlammende zon wordt aan hem toegeschreven. Het symbool siert de gevel van het Palazzo Pubblico al sinds 1425. Bernardinus was vermaard om zijn preken, die enorme mensenmassa’s aantrokken. Het museum bij de Duomo van Siena heeft twee werken van de schilder Sano di Pietro (1405-1481) waarop deze preken te zien zijn. Mannen en vrouwen zijn netjes gescheiden door een muurtje, en het IHS-symbool is niet te missen.
Het zou mij niets verbazen als de man met het halve gezicht in bovenstaand artikel ook Bernardinus is. Er zijn talloze schilderijen van hem gemaakt. De fraaiste schilderingen vind ik zelf die in Rome, in de eerste kapel rechts in de Santa Maria in Aracoeli op het Capitool. Die zijn van de hand van Pinturicchio, een schilder die zijn voornaam met de Heilige deelde (Pinturicchio betekent “schildertje”; hij heette eigenlijk Bernardino di Betto). In de kapel is het IHS-symbool vreemd genoeg afwezig. Wel wordt uitdrukkelijk naar de Naam van Christus verwezen door middel van het boek dat de Heilige op een van de fresco’s vasthoudt (PATER, MANIFESTAVI NOMEN TUUM OMNIBUS). Dat vereren van de Naam van Christus was overigens niet geheel zonder risico. Bernardinus is diverse malen van ketterij beschuldigd, maar werd steeds vrijgesproken. Hij was ook fervent antisemiet. Aan zijn heiligverklaring in 1450 heeft het niet in de weg gestaan.
Op
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sassetta,_san_bernardino_da_siena.JPG
staat dezelfde afbeelding ten voeten uit. Het is hem.
Dat verbaast me niets, de man was erg ‘schilderijgeniek’ met zijn kenmerkende strenge hoofd.
Een tijdje terug heb ik nog zijn cel bezocht. En dan bedoel ik niet de cel waarin hij wegens zijn vermeende ketterij, zijn antisemitisme of zijn homohaat (de man was voor gruwelijke straffen voor sodomie) vastzat, maar zijn kloostercel. Die bevindt zich in het Convento di San Francesco te Fiesole, een Franciscanenklooster waarvan Bernardino vanaf 1418 de gardiaan (overste) was. Het klooster is prachtig gelegen op een heuvel die over Florence uitkijkt. Het uitzicht is adembenemend. De locatie speelt nog een rol in de boeken van de Nederlandse schrijfster en historica Hélène Nolthenius (1920-2000), al spelen deze romans zo’n 40 jaar voordat het klooster in 1399 werd gebouwd.