Columns

In het Lucasevangelie wordt verhaald van de grote vreugde van een vader bij de terugkeer van een zijner zonen, die zijn erfdeel op liederlijke wijze had verpatst en daarna vol berouw terugkeert naar zijn ouderlijk huis. Een broer zag met lede ogen hoe zijn vader een feestmaal aanrichtte om de terugkeer van de verloren zoon te vieren, een liefdesblijk dat hem nog nooit was overkomen. Om opheldering gevraagd bij zijn vader deelde deze hem mee dat er meer vreugde is om één zondaar die op zijn schreden is teruggekeerd dan over honderd rechtschapen personen, die altijd een vroom leven hebben geleid.
Aan deze parabel moest ik denken toen de nationaal bekende neuro-acupuncturist Jan Keppel Hesselink, jarenlang een onzer favoriete tegenstrevers, ons dit voorjaar meldde dat hij tot de conclusie was gekomen dat de Chinese naaldvakken flauwekul waren en dat hij zich volledig van de acupunctuur wilde distantiëren. Ook over de grote meerderheid van de door hem beoordeelde ‘complementaire geneeswijzen’, was hij inmiddels negatief geworden. Na jarenlang op de website van zijn stichting IOCOB zogenaamd objectieve rapportcijfers te hebben gepubliceerd over allerlei vormen van kwakzalverij, was hij bereid die flauwekul van zijn website te verwijderen.

Insiders kennen Keppel Hesselink maar al te goed, onder meer omdat hij vaak besproken werd op onze website en in het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij. Hij vervulde functies binnen de artsen-acupuncturistenclub NAAV, tot hij daar ruzie kreeg, en was adviseur en mogelijk zelfs bedenker van de destijds geruchtmakende NCRV-tv serie ‘Uitbehandeld!?’. Die afschuwelijke serie leidde tot de Meester Kackadorisprijs voor de NCRV in 2008. Keppel Hesselink was ook een graag geziene gast bij ZonMw waar hij in 2006 mocht meeschrijven aan een rapport over wetenschappelijk onderzoek van ‘Complementaire Behandelwijzen’. In 2008 publiceerde hij bij uitgeverij Ankh Hermes het boek Met het oog op de naald, ondertitel ‘acupunctuur en de fundamenten van de geneeskunde’. In het NTtdK van augustus jl. beschreef hij zijn Werdegang en nam hij afstand van de alternatieve geneeskunde. Hij legt zich inmiddels toe op pijnbestrijding in zijn Instituut voor Neuropathische Pijn te Bosch en Duin.

Met het wegvallen van de niet onintelligente acupunctuurpropagandist Keppel Hesselink was er binnen de acupunctuurwereld dringend behoefte aan een andere naald-artiest, die nu de beroepsgroep naar buiten zou kunnen verdedigen, zonder een al te domme indruk te maken. Het was even zoeken, maar NAAV en RTL tv vonden een dergelijk persoon in ene dokter Jan Baak, die op 23 mei 2009 commentaar gaf op de erkenning van de TCM door de WHO. Ik zelf kwam daar ook aan het woord en had nooit eerder van Baak gehoord. Inmiddels kan er een redelijk helder beeld van deze curieuze man worden gegeven (zie ook NTtdK, aug. 2020: 23-24).

Baak (1946) studeerde geneeskunde aan de VU en specialiseerde zich in de pathologische anatomie, tegenwoordig ‘pathologie’ geheten. Hij promoveerde reeds tijdens zijn opleiding. De website van Artsenpraktijk Dr. Jan Baak geeft vervolgens een onoverzichtelijk beeld van zijn loopbaan en huidig praktiseren. Hij zou gewerkt hebben in München, Voorschoten, Tananger (Noorwegen), Shanghai, Stavanger, Siena en eerder aan de VU te Amsterdam. Het staat wel vast dat Baak op 14 november 1986 zijn inaugurele rede aan de VU uitsprak, getiteld ‘Kwantitatieve Pathologie Meten en (ge)weten’. Daarvoor was hij aan een ziekenhuis in Delft verbonden. Of zijn hoogleraarschap een succes was is ons niet bekend, want al spoedig is er een jarenlange lacune in de cv.

Tegenwoordig praktiseert hij TCM in Akersloot, maar is bereid tot consulten aan huis, ook bij spoedeisende klachten. Wij richtten ons tot het bestuur van zijn beroepsvereniging de NVVP, die ons liet weten ‘binnen de vereniging een actief beleid op kwaliteit te voeren en men doet kwaliteitsvisitaties bij alle Nederlandse pathologieafdelingen. De activiteiten die pathologen echter buiten deze afdelingen uitvoeren/ ontplooien kunnen wij, in sommige gevallen helaas, niet beoordelen. Wij kunnen uw vragen dan ook niet beantwoorden’.
Volgens de Kamer van Koophandel voert Baak sinds 1 januari 2016 een acupunctuurpraktijk en van pathologie of andere vormen van reguliere geneeskunde is op zijn website niets te vinden. Wel beweert hij een groot scala van ziekten te kunnen behandelen: kanker, infertiliteit, huidaandoeningen, migraine enz. Zijn privéleven is misschien niet erg relevant, maar vermeld mag worden dat hij elf kinderen heeft en dat hij belijdend lid is van de Noorse Broederschap, een christelijke sekte. Via een Wob-verzoek werd bekend dat hij zich in 2019 met een beroep op zijn werk als patholoog in Noorwegen als medisch specialist in Nederland had kunnen herregistreren. De emeritus schroomt natuurlijk ook niet om zich als medisch specialist, em. professor pathologie en (huis)arts te presenteren. Op zijn recent sterk uitgebreide website ritselt het van de wondergenezingen en valse claims. Zijn BIG-herregistratie geeft hem evenwel het recht zich als arts te presenteren en zo kan hij vijf jaar ongestoord kwakzalven, waartegen met de huidige regelgeving niets is in te brengen. Kamervragen hierover zouden waarachtig geen luxe zijn.

Nu iets anders: er is een tijd van komen en een tijd van gaan. Ik heb met veel genoegen vanaf mijn pensioendatum in 2011 bijna honderd columns geschreven voor Kloptdatwel. Met een frequentie van eens per maand had ik jarenlang stof genoeg en ik voelde mij bij de vrienden van Skepsis zeer op mijn gemak. Mij is nooit iets in de weg gelegd en de opmaak door Pepijn van Erp was altijd onberispelijk. Een enkele maal behoedde hij mij ook voor foutjes. De lezers van mijn columns zullen al bemerkt hebben dat de frequentie ervan vorig jaar al afnam, gevolg van de tijd die ik in het samenstellen van een nieuw boek moest steken. Op 3 oktober ben ik afgetreden als bestuurslid van de VtdK en dat zal er onherroepelijk toe leiden dat ik minder materiaal zal hebben om nog door te gaan op de oude voet en derhalve heeft u zojuist mijn laatste bijdrage gelezen. Ik dank allen die mijn bijdragen hebben willen lezen en wens Skepsis en Kloptdatwel het allerbeste toe.

Op 20 augustus werd in de altijd interessante Volkskrant-serie necrologieën van Peter de Waard bekend gemaakt dat de legendarische Eindhovense gebedsgenezer en ‘schreeuwjezus’ Nol Kox op 15 juli op 68-jarige leeftijd was overleden. Deze man genoot buiten Eindhoven weinig bekendheid, maar zijn naam was mij zeer bekend, omdat hij in de lezingen die ik vroeger wel gaf over modeziekten steevast ter sprake kwam als de man, die een vrouw die rolstoelafhankelijk was ten gevolge van de destijds populaire bekkeninstabiliteit door middel van handoplegging weer kon laten lopen. Deze wondergenezing haalde De Telegraaf en werd door de verslaggever Willebrord Frequin in samenspraak met de huisarts van de vrouw als onverklaarbaar beschouwd.

De gebeurtenis vond plaats in 1996 en droeg in aanzienlijke mate bij aan Kox’ bekendheid in Eindhoven. Hij heeft bijna vier decennia lang als straatprediker door de Eindhovense binnenstad gezworven. Op dat wonderlijke van die genezing is natuurlijk alles af te dingen, want bij aandoeningen waarbij er geen objectieve afwijkingen te vinden zijn, kunnen dergelijke genezingen natuurlijk makkelijk optreden.
Zo was er in die periode ook sprake van een plotselinge spontane genezing van ME bij de schrijfster Renate Dorrestein, die ruim tien jaar aan dat vermoeidheidssyndroom had geleden. Dit type kwalen wordt in de psychiatrie conversie genoemd en de daarbij optredende symptomen imiteren veelal neurologische ziektebeelden, waarvan ze op het eerste gezicht moeilijk te onderscheiden zijn.
Al van oudsher boeken reguliere artsen weinig succes bij het behandelen daarvan, terwijl kwakzalvers soms wel met spectaculaire resultaten kunnen komen. Een fraai voorbeeld ervan is ook te vinden in de roman De vijfde winter van de magnetiseur van Per Olov Enquist, waarin de magnetiseur de dochter van een huisarts geneest van hysterische blindheid. Deze arts haatte magnetiseurs, maar kon niet anders dan gelukkig zijn met de genezing van zijn dochter.

Een van de bekendste paranormale genezers in ons land was wijlen Gerard Croiset, die zowel helderziende was als paranormaal therapeut c.q. magnetiseur. De emeritus hoogleraar neurologie Rien Vermeulen deed na zijn pensionering onderzoek naar een aantal ziektegeschiedenissen van patiënten van Croiset, die sterk verbeterd waren. (M. Vermeulen. Adviezen en behandeling van de paragnost Croiset. Ned Tijdschr v Geneeskd: 2018; 162: D2777) Waren ook dat gevallen van conversie? Tot Vermeulens verrassing bleek dat bepaald niet het geval. Onder de goed gedocumenteerde casussen die hij doornam was er een zevental waarbij er een harde medische diagnose was gesteld en die desondanks na de hulp van Croiset waren opgeknapt.
Vermeulen constateerde dat er bij gevallen van poliomyelitis, epilepsie, lumbale hernia en spasticiteit een serieus resultaat werd bereikt. Hij droeg daarvoor de volgende verklaringen aan: vier patiënten waren door de initiële behandelaar onvoldoende gestimuleerd hun resterende spierkracht te verbeteren met oefeningen, bij twee patiënten was de behandelaar niet goed ingegaan op hun angst, welke Croiset wel kon onderdrukken en bij een patiënt had de behandelaar te star vastgehouden aan de ingestelde anti-epileptische therapie. Na reductie van de dosering ging het de patiënt veel beter.

Vermeulen stelde vast dat Croiset niet alleen patiënten met een conversiestoornis behandelde, maar ook bij echte ziekten soms nuttig werk deed. Opknappen na behandeling door een paragnost is dus nog geen bewijs dat er sprake is geweest van conversie of ingebeelde ziekte. Ook inroepen van een zogenaamd placebo-effect als verklaring is niet altijd noodzakelijk.

De passage van het kind door het baringskanaal is een aanslag op de bekkenbodem, zijnde het gespierde gebied tussen de vulva en de anus. Zeker bij de geboorte van het eerste kind scheurt dit gebied regelmatig in, welk letsel door gynaecologen wordt betiteld als 1^ste graads ruptuur, 2^de graads of 3^de graads. De 3^de graads ruptuur ontstaat bij enkele procenten van de bevalling bij eerstbarenden. Het betekent dat de scheur zich zo ver heeft uitgestrekt, dat ook de kringspier van de anus is doorgescheurd. Het herstel daarvan vergt een lastige operatie, die veelal onder narcose en direct na de geboorte moet plaatsvinden. Niet zelden leidt deze complicatie tot een blijvende verzwakking van de anale kringspier met bijvoorbeeld incontinentie voor ontlasting tot gevolg.
Is er bij de eerste bevalling een 3^de graads ruptuur (ook wel ‘totaalruptuur’ geheten) opgetreden, dan moet er bij de volgende bevalling altijd een flinke inknipping (‘episiotomie’) worden gegeven. Dat verkleint de kans dat de verlittekende kringspier opnieuw beschadigd raakt. Tweemaal een verscheurde sfincter vergroot de kans op latere incontinentie of verzakkingen in zeer aanzienlijke mate.

Deze lange inleiding dient om een herinnering op te halen uit de tijd dat ik nog af en toe de supervisie had op de verloskamers. Daar gebeurde het dat een jonge arts-assistent mij op trotse toon kwam meedelen, dat hij bij een vrouw, die eerder een totaal ruptuur had opgelopen, geen knip had gezet en dat desniettemin de anale sfincter intact was gebleven. Hij verwachtte een waarderend commentaar van zijn baas, maar ik veegde hem daarentegen de mantel uit. Nog eenmaal zulk eigengereid optreden in strijd met op veel wetenschap gebaseerde richtlijnen en ontslag zou volgen. Beteuterd droop hij af. Waarom die herinnering recent bij mij opkwam, leest u in het vervolg van dit artikel.

Op 19 mei werd een Limburgse dorpsdokter annex orthomoleculair huisarts landelijk nieuws. Hij had na de behandeling van een tiental positief geteste corona-patiënten met een combinatie van vier middelen alleen maar genezingen gezien. Eerder ging de helft van zijn 23 corona-patiënten dood. Hij vond dit zo veelbelovend dat hij contact zocht met Omroep Limburg, waarna de landelijke kranten er lucht van kregen en Rob Elens twee dagen later in de talkshow Op1 zat, waar hij het onbekommerd opnam tegen viroloog Osterhaus.

Hij had zijn therapie ontleend aan de omstreden hippie-achtige Franse viroloog Raoult. Deze gaf zijn patiënten een combinatie van hydroxychloroquine, azitromycine, vitamine D en zink. De leider van Forum voor Democratie Baudet steunde Elens, nodigde hem uit in zijn FVD-journaal en drong er bij minister De Jonge op aan om het middel vrij te geven en ervan grote hoeveelheden in te slaan. De IGJ was er deze keer snel bij en verbood Elens deze behandeling nog toe te passen en ook zijn apotheker kreeg een afleveringsverbod van de genoemde middelen.

In de vroege fase van de uitbraak werd ook in ziekenhuizen op de IC’s hydroxychloroquine gegeven, totdat men erachter kwam dat het spul meer kwaad dan goed deed. Wereldwijd liepen en lopen er nog goed opgezette onderzoeken naar de werkzaamheid van het middel. Er bestaat onder infectiologen inmiddels wel consensus dat hydroxychloroquine niet werkzaam zal blijken te zijn.
Maar, zo sprak een hunner, je moet er niet aan denken, dat er toch nog een verrassing uit de bus zou komen en dat het middel wel degelijk nuttig zou blijken te zijn. De hoon van complotdenkers, orthomoleculairen, Baudet-achtigen en kwakzalvers zou dan natuurlijk enorm zijn. Hij zag daar erg tegen op. Ik meende hem te kunnen geruststellen, want zelfs als gebleken mocht zijn dat hydroxychloroquine werkzaam is tegen corona, dan blijft nog overeind dat de uitspraken van Elens in die fase op volkomen onreglementaire, onwetenschappelijke en onethische gronden waren gedaan. Het ABC van farmacologie en geneesmiddelenonderzoek is hem volkomen ontgaan. Dat valt hem aan te wrijven en te verwijten.
Gesteld dus dat hij achteraf toch nog zou triomferen, dan zou niet betekenen dat de man zijn therapie op goede gronden was gaan toepassen. Zoals mijn arts-assistent een fraai resultaat boekte, dat nooit op deze wijze tot stand had mogen komen, zo zou Elens ook dan nog altijd als orthomoleculaire kwakzalver kunnen worden beschouwd, ook al had hij schijnbaar gelijk gekregen. Wel valt te vrezen dat dat aan een lekenpubliek moeilijk is uit te leggen.

Heel vaak heb ik gediscussieerd met beoefenaren of gelovige gebruikers van alternatieve geneeswijzen en vroeg of laat komen dan steevast de zegeningen van het placebo-effect aan de orde. De tevreden gebruikster (het zijn meest vrouwen) die onvoldoende overtuigende argumenten ten gunste van de geneeswijze kan inbrengen, komt dan menigmaal met de bevrijdende kreet ‘maar wat maakt het uit als het een placebo-effect is? Ik ben ermee geholpen’. Ik wordt dan altijd erg moe en tracht hen wijs te maken dat de behandelende kwakzalvers eigenlijk altijd ervan overtuigd zijn dat hun geneeswijze echt werkzaam is en in wetenschappelijk onderzoek beter scoort dan een placebo, precies zoals in de reguliere geneeskunde als eis wordt gesteld. Zij zijn beledigd als hun favoriete geneeswijze wordt gereduceerd tot placebo-effect.

Over het placebo-effect zijn inmiddels bibliotheken vol geschreven en de mening dat dit een reëel effect is wordt breed gedragen. Toch zijn er gereputeerde onderzoekers, die helemaal niet zo overtuigd zijn van het bestaan van dit effect, want er zijn maar weinig goede onderzoeken gedaan met een opzet waarin een patiëntengroep op drie wijzen wordt vervolgd: een derde krijgt een werkzaam middel, een derde krijgt een placebo en de resterende derde krijgt in het geheel geen behandeling. Een overzicht van de resultaten van dergelijk onderzoek is ontnuchterend door de placebo-gelovigen: de verschillen tussen beide laatste groepen zijn marginaal. De Deense auteurs gaven als titel van hun artikel: ’Is the placebo powerless?’

Een andersoortige bedenking die tegen het gebruik van placebo’s wordt aangevoerd, is dat het een vorm van bedrog is, die op gespannen voet staat met de medische ethiek en die niet past in een volwassen relatie tussen arts en patiënt, die immers wordt gekenmerkt door shared decision making. De gemiddelde patiënt wordt natuurlijk kwaad als hij erachter komt te zijn afgescheept met een onwerkzaam middel en zo zou ik zelf ook reageren.
Een artikel in de Volkskrant van 22 april (45 neppillen voor slechts € 19,95) bericht over een aanpak die wellicht aan dit bedrog om bestwil een einde kan maken. Want wat is het geval? In een Duits onderzoek onder 127 personen met depressieve klachten ten gevolge van chronische rugpijn werd een redelijk groot effect op de stemming gezien van het slikken van zogenaamde open placebo’s: een inert middel, waarvan de patiënt ook weet dat er geen werkzame stof in aanwezig is.

De theoretische basis van dit type verrassende research wordt sinds jaar en dag geleverd door de onderzoeksgroep van Ted Kaptchuk (1947), sinds geruime tijd verbonden aan Harvard University en de NCCIH (voorheen NCCAM). Deze bepaald niet onomstreden sympathisant van alternatieve geneeswijzen was in zijn studententijd actief in de SDS, een radicale studentenbeweging en vertrok later naar Macau waar hij zich twee jaar in de acupunctuur verdiepte, welke naaldkunst hij vervolgens jarenlang ging praktiseren. Hij is geen medicus en slaagde erin diverse instanties en tijdschrift-redactie wijs te maken dat hij een gekwalificeerd academicus was, maar op de keper beschouwd is hij nergens verder gekomen dan een Bachelors diploma. Deze titelfraude werd fraai en minutieus aan het licht gebracht door Kimball Atwood, een Amerikaans anesthesist, die schrijft op de website van Science Based Medicine.

Kaptchuck zat als adviseur van de NCCAM dicht bij het vuur en bekwaamde zich grondig in de klinische epidemiologie, waarna hij de ene onderzoek beurs na de andere binnensleepte, hetgeen uiteindelijk leidde tot onderzoek waarin hij aantoonde dat ook ‘open placebo’s’ een zinvol effect kunnen hebben. De verschillen tussen reguliere en alternatieve geneeskunde worden door hem gebagatelliseerd met argumenten van wetenschapsfilosofische aard. Meer dan 200 artikelen van zijn hand verschenen inmiddels in zowel slechte als toonaangevende medische tijdschriften, tot het NEJM aan toe. Ook in ons eigen Medisch Contact wordt af en toe gerefereerd aan Kaptchucks ontdekkingen.

Al dit onheil is gevolg van de zeer laagdrempelig toegekende NCIH-onderzoek beurzen, zolang het maar over alternatieve geneeskunde gaat. Onderzoekers van het kaliber Kaptchuck weten van malligheid niet meer wat ze voor onderzoek kunnen bedenken om hun deel uit die die geldstroom (meer dan 130 miljoen dollar per jaar) binnen te halen. Een feestcommissie op zoek naar een feest, zou onze minister-president zeggen. Het onderzoek naar de open placebo’s is daarvan een curieus voorbeeld.

De Volkskrant citeerde de psychiater in opleiding Roel Mocking, die deze benadering ‘superinteressant en heel innovatief’ noemde. En – nog erger – de aan het Amsterdam UMC verbonden psychiater Christiaan Vinkers gaat deze methode gebruiken bij patiënten met ‘milde depressies’, dezelfde categorie, waarvoor het st-Janskruid wel wordt voorgeschreven.
Vinkers is kritisch, want hij noemde het bewijs dat open placebo’s bij ernstige depressies zouden werken ‘erg dun’. Dat lijkt mij te zwak uitgedrukt: er moet al gerede twijfel bestaan of placebo’s überhaupt wel werken, maar dat er na het weglaten van de leugenachtige aanprijzingen die bij de normale placebo-benadering horen, nog enig effect overblijft dat is toch wel uitgesloten. Als er al een serieus te nemen placebo-effect bestaat, dan neemt de grootte ervan natuurlijk af als op deze wijze de verwachting van een nuttig effect wordt afgezwakt.

De heer Kaptchuck kan ons nog meer vertellen: hij is erin geslaagd een idee dat elke redelijk denkende medicus als absurd zal voorkomen te promoveren tot ‘controversieel’. Want vrijwel alle research over dit onderwerp komt uit Kaptchucks groep en hoe betrouwbaar zullen de gerapporteerde resultaten zijn bij zulke hardcore aanhangers van deze ‘innovatieve geneeskunde’? Vooringenomenheid ten gunste van de eigen hypothese kan de waardering van gerapporteerde effecten gemakkelijk beïnvloeden, zeker als het – zoals ook hier – gaat om subjectieve uitkomsten.
Meer onderzoek is nodig, zo wordt er hier en daar beweerd. Welnu, ik dacht het niet. Beste Vinkers, stop s.v.p. onmiddellijk met die kwakzalverij in uw Amsterdam UMC! Uw depressieve patiënten hebben het waarachter al moeilijk genoeg.