Stapel bij VPRO Boeken (2014)
Je zou verwachten dat iedere psycholoog, misschien wel iedere wetenschapper, op de hoogte is van de lotgevallen van Diederik Stapel, en zijn frauduleuze bevindingen niet meer argeloos citeert. Was het maar waar: nog steeds — zeven jaar na de affaire — worden Stapels artikelen aangehaald.
Dit blijkt uit een binnenkort te publiceren onderzoek van Luis Morís Fernández en Miguel Vadillo van de Universidad Autónoma de Madrid, ‘Retracted papers die hard’. ‘Weinig gevallen van wetenschappelijk wangedrag en datavervalsing hebben de aandacht ontvangen die Stapel heeft gekregen, maar het weerhoudt geleerden er niet van zijn teruggetrokken artikelen te citeren,’ aldus de auteurs.
Sinds het bedrog van Stapel in 2011 aan het licht kwam, zijn 58 van zijn artikelen ingetrokken; volgens de site Retraction Watch staat Stapel daarmee overigens vierde op de lijst auteurs met de meeste retracties. De omvang van zijn fraude deed een schok door de psychologie en andere takken van wetenschap gaan, en leidde mede tot een algemene herbezinning op het wetenschappelijk proces.
Fernández en Vadillo namen 20 veelgeciteerde artikelen van Stapel, en bekeken of die minstens een jaar na retractie nog steeds werden geciteerd — positief, dus zonder kanttekening, negatief, dus met de retractie genoemd, of neutraal, waarbij het alleen om bijvoorbeeld de methodologie van een artikel ging. De tijdschriften waarin de citaten voorkwamen, werden gescoord naar belang en naar vakgebied.
In 2015 bekeek de Volkskrant ook al eens hoe het stond met het citeren van de ingetrokken artikelen.
De 20 artikelen werden in totaal 102 keren geciteerd terwijl ze toen al minstens een jaar waren teruggetrokken. Daarvan waren er 80 citaties positief, 9 neutraal en 13 negatief. Van de 80 positieve citaties stonden er 21 in de belangrijke psychologische bladen zoals Frontiers in Psychology en Cognition and Emotion, en 41 in andere grote tijdschriften. In 2018 werden artikelen van Stapel nog 7 keer geciteerd waarvan 6 keer instemmend, in 2019 tot dusver 4 keer waarvan 3 instemmend. Dat zullen er dus nog wel wat meer worden, verwachten de auteurs.
Het aantal citaties van de artikelen van Stapel daalde overigens wel al voordat ze formeel werden ingetrokken, waarschijnlijk door de grote media-aandacht.
Met de huidige technologie, menen de auteurs, zou het voor tijdschriftredacties betrekkelijk eenvoudig zijn om verwijzingen naar een teruggetrokken artikel uit de literatuurlijst te vissen. Daar bestaat zelfs al een computerprogramma voor, net zoals er een programma is dat waarschuwt voor foutieve statistische resultaten. ‘De tijd dat bibliothecarissen met een groot stempel retracties moesten aangeven op de pagina’s van gedrukte tijdschriften is allang voorbij,’ besluiten zij. ‘Met de komst van nieuwe technologieën, elektronische tijdschriftene, digitale registers en enorme databanken moet dit probleem tot het verleden gaan behoren.’
Wat doe je als je wetenschappelijk carrière op drijfzand is gebouwd? Onderzoek van de laatste jaren weggooien of doen als of je neus bloedt? En wat doe je vervolgens? Leugens en misleidingen hebben de neiging zich op te stapelen. En blijkbaar volgen er geen represailles. Zoiets vraag ik me ook wel eens bij religie af. Wat doet een bisschop die na lange tijd aanzien en een maatschappelijke positie heeft bereikt, maar genoeg heeft gezien om eigenlijk helemaal niet meer te geloven? In de anonimiteit verdwijnen en afstand doen van zijn positie of een voorstelling gaan geven?
Geen represailles? Ontslag, doctorstitel ingeleverd en zo meer lijkt me toch wel een heel flinke terugslag in Stapels glanzende wetenschappelijke carrière.
Dat publicaties op basis van verzinsels een lang leven kunnen leiden, met alle schade van dien, zien we ook bij Benveniste, bij Wakefield en anderen. En de homeopaten en vaccinatieweigeraars maar blijven geloven in de onkreukbaarheid van deze bedriegers.
En v.w.b. uw suggestie van een ongelovig geworden bisschop: is er een voorbeeld aan te wijzen, of veronderstelt u slechts de mogelijkheid? Of zou misschien de vorige paus een voorbeeld kunnen zijn van op die manier in de anonimiteit verdwijnen, om op mijn beurt ook maar eens een complotje op internet te slingeren…
Citeerders zijn ook fout. Degenen met positieve citaties zijn in ieder geval fout bezig. Als ze vervolgens in hun wetenschappelijk werk doorbouwen op dit drijfzand gaat er iets fout. Dezen horen ook aangepakt te worden. Dat Stapel zelf is aangepakt is wel bekend en ontken ik niet.
Je zou van de citeerders kunnen zeggen dat ze in die mate ondeskundig zijn dat ze hun vakgebied kennelijk niet goed bijhouden. Degenen die hen op hun beurt beoordelen idem dito.
Over fraude gesproken, ik ben momenteel bezig met het boek Bloedfraude, over Elizabeth Holmes, die de wereld er van wist te overtuigen dat ze een revolutionaire wijze van bloedonderzoek had ontwikkeld met haar bedrijf Theranos. Een fascinerend verhaal over hoe iedereen de waarschuwingen van deskundigen wist te negeren, uit angst om de boot te missen.
Een goede straf zou zijn geweest dat Stapel 10 jaar lang bij elk fout citaat een persoonlijk bericht aan de citeerder en aan het medium moet schrijven dat het onderzoek vals was.
Het verbaast me niet dat wetenschappers manuscripten insturen waarin ingetrokken artikelen worden geciteerd. De meeste wetenschappers citeren artikelen omdat collegae diezelfde artikelen ook citeren. Stel je schrijft een manuscript over je onderzoek naar de invloed van stikstofmonoxide op levercellen. Wanneer je je werk en je resultaten dan in de Inleiding of de Discussie van je manuscript in de bredere context plaatst, dan schrijf je een zin als “… nitrogen monoxide was found to have no effect on kidney cells [43], pancreatic cells [44], or red blood cells [45], …” Zo’n zin haal je vaak bijna letterlijk uit een overzichtsartikel van een vakbroeder. En die citaties neem je i.h.a. ook over zonder verder te checken. Als je eventueel die citaties 43, 44, en 45 gaat checken, dan is de meest voor de hand liggende manier om een Google Search te doen met titel en/of auteurs. Je komt dan veelal niet terecht bij de webpagina van het tijdschrift waar de publicatie plaatsvond, maar bij andere bestanden; bestanden waar de retractie mogelijk (nog) niet is aangegeven. Vaak is het zo dat je speciaal moet inloggen om naar het oorspronkelijke tijdschrift te gaan. Dat is gedoe en als je instituut niet geabonneerd is op het betreffende tijdschrift, dan is het zelfs onmogelijk.
Tien minuten op het internet volstaat om een illustratie te vinden van het hierboven uiteengezette. Volgens de Engelstalige wikipedia pagina over Diederik Stapel is het artikel “The Effects of Different Types of Self–Activation on Social Comparison Orientation” (Schwinghammer and Stapel, Social Cognition, Vol 24, Issue 6, page 703-722 (2006)) ingetrokken. Wanneer ik met die titel op Google Scholar ga zoeken, dan loop ik inderdaad onmiddellijk tegen de mededeling aan dat het artikel is ingetrokken. Maar op het veelgebruikte ResearchGate staan het Abstract en alle gegevens over het artikel vermeld zonder gewag van de intrekking (https://www.researchgate.net/publication/252051948_The_Effects_of_Different_Types_of_SelfActivation_on_Social_Comparison_Orientation).
Het zou me trouwens wel verbazen wanneer het met die ”positieve” citaties van ingetrokken artikelen gaat om recente citaties in prestigieuze periodieken. Zoals in de laatste alinea van het stukje staat zijn er computerprogramma’s die de referentielijst checken. Zelfs de middelmatige wetenschappelijke tijdschriften zijn zulke programma’s in de laatste vijf jaar gaan gebruiken. Insturen van artikelen gaat elektronisch en normaliter moet je in de loop van het formele instuurproces ook op een vakje klikken waarna de citaties gecheckt worden. Dat checken duurt doorgaans iets minder dan een minuut. Heb je een naam verkeerd gespeld of heb je je in een bladzijnummer vergist, dan kun je niet verder totdat je de vereiste correcties hebt aangebracht. Daar zou dus in het geval van een ingetrokken artikel een rood lampje moeten gaan branden.
Ik vond dat dat Volkskrantartikel enigszins overdreef in z’n apocalyptische toonzetting. Dat er jaarlijks zo’n 500 wetenschappelijke artikelen worden ingetrokken is niet echt onrustbarend wanneer je beseft dat er jaarlijks zo’n 2,5 miljoen wetenschappelijke artikelen verschijnen. Het gaat dus om 0,02%. Ook is het niet zo dat je gehele onderzoek op drijfzand is gebouwd als er een ”positieve” citatie van een Stapelartikel in je artikel staat. Stel dat het niercellenartikel in mijn bovenstaande voorbeeld is ingetrokken. Dat betekent natuurlijk niet dat al je noeste arbeid aan die levercellen dan niet langer legitiem is.
Ik doe niets af aan uw betoog, maar als je in een bepaald vakgebied je zaakjes bijhoudt, congressen en symposia bezoekt, regelmatig contact hebt met vakgenoten, dan weet je toch langzamerhand wel wie de zwarte schapen in dat vakgebied zijn? Zo automatisch zal citeren toch niet gaan, dat je de besmette naam Stapel niet opmerkt?