In 1993 verscheen het boek ‘Valse vooruitgang. Bedrog in de Nederlandse wetenschap’ van onderzoeksjournalist Frank van Kolfschooten. Dit boek zette het een en ander in werking aan universiteiten, onderzoeksinstellingen en de KNAW. Langzamerhand kwam er meer aandacht voor kwesties die te maken hebben met inbreuken op de wetenschappelijke integriteit en het besef dat er iets structureels geregeld moest worden om mogelijke gevallen daarvan te onderzoeken. Inmiddels hebben alle universiteiten wel een vertrouwenspersoon en procedures om met wetenschappelijk wangedrag om te gaan. En bovenaan staat het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit (LOWI), overigens pas sinds 2003.
Vorig jaar kwam het onderwerp vooral door de affaire Stapel wederom volop in de belangstelling te staan. Van een aantal kanten kreeg Van Kolfschooten de vraag of het niet een goed idee zou zijn om een hernieuwde versie van zijn boek te schrijven. Dat was zeker een goed idee, want zijn nieuwe boek ‘Ontspoorde wetenschap. Over fraude, plagiaat en academische mores’ dat op 25 oktober uitkwam, kan ik echt aanraden.
Onderzoek
In het boek heeft Van Kolfschooten geprobeerd om van zoveel mogelijk gevallen die onderwerp werden van onderzoek door integriteitscommissies te achterhalen wat er precies gebeurd is. Dat kostte veel uitzoekwerk, want veelal waren de personen wie het betrof tot nu toe anoniem gebleven. Voor een groot deel is het onderzoek gebaseerd op de officiële stukken, die soms met een beroep op de WOB (of dreiging daarmee) losgeweekt moesten worden. Een andere belangrijke bron van informatie was de enquête die Van Kolfschooten stuurde naar ruim 8.000 wetenschappers.
Bekende namen
Het grootste deel van de casussen in het boek betreft plagiaat; het bekendste geval is dat van René Diekstra. Verrassend voor mij was dat die zaak nog enigszins gaande is. In 1996 kwam naar voren dat Diekstra niet zo netjes was omgesprongen met bronvermeldingen in zijn populair wetenschappelijke boeken. Ook bij een echte wetenschappelijke publicatie werden vraagtekens gezet.
Het leidde er toe dat Diekstra eind 1996 vertrok als hoogleraar aan de Universiteit Leiden. In 2004 werd hij echter weer hoogleraar, nu aan de Roosevelt Academy, een dependance van de Universiteit Utrecht. Sommigen merkten op dat de Roosevelt Academy helemaal niet de bevoegdheid had om hem opnieuw hoogleraar te maken. Van Kolfschooten krijgt ook niet helemaal helder of dat nu eigenlijk wel correct is gegaan, maar het lijkt er toch sterk op dat de toenmalige ‘dean’ professor Adriaansens Diekstra als hoogleraar heeft aangesteld, zonder de regels daar goed op na te slaan. Adriaansens doet de zaak anno 2012 echter af als een ‘academische kwestie’.
Dit soort onduidelijkheden blijken toch pijnlijk als een journalist ze probeert te ontrafelen en er kwamen in deze zaak ook brieven van de advocaat van Diekstra aan te pas. In meer zaken kreeg de journalist te maken met advocaten, die optraden namens wetenschappers die op de vingers getikt zijn.
Op het moment dat het gewone recht zich ermee gaat bemoeien, moet je gelijk maar vergeten dat je dat nog helderheid oplevert voor de vraag of de wetenschappelijke integriteit in het gedrang is geweest. Dan gaat het alleen nog maar om procedures van de commissies en besturen van universiteiten. Inhoudelijk schieten rechters eigenlijk altijd te kort om iets van waarde bij te dragen voor de kern van de zaak. In veel gevallen is er wel wat op te merken op de aanpak van de commissies die ingesteld zijn om de vermeende misstanden te onderzoeken, met als gevolg dat de beklaagde zich uiteindelijk vaak als slachtoffer kan opstellen.
Nieuwe zaken
De enquête bracht ook nieuwe zaken aan het licht. Blijkbaar stimuleerde die sommige aangeschreven wetenschappers om zaken waarvan ze zelf al langer vermoedden dat er iets aan de hand was, maar uiteindelijk niet gemeld hadden bij een vertrouwenspersoon, nu aan Van Kolfschooten toe te vertrouwen. Het interessantste voorbeeld hiervan betreft het werk van Mart Bax, hoogleraar politieke antropologie aan de VU (inmiddels met emeritaat). Het lijkt er sterk dat die zowel een onderzoek in een Brabants dorp in 1985 als een onderzoek in voormalig Joegoslavië in 1995 uit zijn duim heeft gezogen. In dat laatste onderzoek beschrijft Bax een mini-oorlog met 140 dodelijke slachtoffers, waarvan niemand in de buurt zich iets kan herinneren.
Over een andere hoogleraar met wat te veel fantasie, Antonie Stolk, schreef Gert Jan van ‘t Land al op Kloptdatwel op basis van eerder werk van Van Kolfschooten. Een interessante zaak, die niet in de Nederlandse commissies aan de orde is geweest, is die van de frauduleuze publicaties van Adrian Maxim over satellietontvangerchips. In een voorpublicatie van het boek is daarover te lezen.
Affaire Stapel
Ruime aandacht is er natuurlijk voor de praktijken van Diederik Stapel, min of meer de aanleiding voor het boek. Voor degene die zaak nauwgezet heeft gevolgd het afgelopen jaar, is er echter niet zo veel nieuws in te ontdekken. Het is jammer dat een aantal personen die waarschijnlijk wel nieuw licht kunnen doen schijnen op de zaak, niet wilden meewerken aan het boek.
Zo is het Van Kolfschooten helaas niet gelukt om professor Marcel Zeelenberg aan het praten te krijgen. Die bedacht samen met Stapel en professor Roos Vonk het inmiddels beruchte ‘vleeshufteronderzoek’, maar was ook degene waar de drie klokkenluiders uiteindelijk aanklopten en die de stap naar de rector van de Universiteit van Tilburg zette.
Dat ‘vleeshufteronderzoek’ is in de gedachten van velen nog steeds de aanleiding tot de ontmaskering van Stapel, zie bijvoorbeeld een recent stukje op de Joop. Maar dat klopt niet, zoals in het boek ook naar voren komt. Het onderzoek berust weliswaar ook op gefingeerde gegevens, maar was niet de reden dat de drie klokkenluiders uiteindelijk bij Zeelenberg aanklopten (ik heb daar zelf ook over geblogd).
Gezien de lange nasleep van veel andere casussen die Van Kolfschooten beschrijft, was het misschien sowieso te vroeg om te verwachten dat we nu al precies zouden kunnen weten wat er gebeurd is. Wellicht kan over een aantal jaar Stapel zelf publiekelijk toelichting geven.
Tot besluit
Het boek is een genot om te lezen, met name door de persoonlijke schrijfwijze. De schrijver heeft zich erg veel moeite getroost om alle betrokkenen van de verschillende kwesties aan het woord te laten en geeft aan wat hij daarvoor allemaal gedaan heeft. Ik kan me voorstellen dat diverse universiteiten de vragen van Van Kolfschooten heel vervelend vonden. Duidelijk naar voren komt dat er af en toe ook wel erg onhandig is opgetreden door de diverse commissies en Colleges van Bestuur (lees bijvoorbeeld dit artikel op DUB).
Oprakelen van oude affaires is niet altijd een pretje, maar wel zeer leerzaam. Gelukkig voor de lezer heeft de schrijver flink doorgezet en de tegenstrijdigheden in de verhalen van de verschillende partijen systematisch tegen elkaar uitgezet en steeds hoor en wederhoor toegepast. Mijn indruk is dat daardoor uiteindelijk een redelijk objectief beeld gegeven wordt. Het boek leest als een trein en smaakt naar meer, maar het is natuurlijk eigenlijk een beetje raar om te hopen dat er veel meer gevallen boven water gaan komen 😀
Op de website van Frank van Kolfschooten staat aanvullende infomatie over een aantal zaken en staan ook links naar andere recensies. Als je het boek bestelt via onderstaande link, steun je Kloptdatwel ook nog een beetje.
Steun Kloptdatwel
Waardeer je dit artikel? Je kunt onze site steunen met een financiële bijdrage. Dat waarderen wij dan weer! Een donatie kun je doen via dit betaalverzoek (of klik op de afbeelding hiernaast).
NB de rekening staat op naam van Maarten Koller, formeel eigenaar van deze site.
Hoe belangrijk ik het opsporen van fraude in de wetenschap ook vind, ik blijf het een probleem vinden dat de plegers (en hun familie) publiekelijk met naam en toenaam te schande worden gezet (naming en shaming). Zelfs de meest zware criminelen staan in het algemeen niet met hun volledige achternaam in de krant, zodat hun straf, voor zover ze niet een levenslange gevangenisstraf opgelegd krijgen, op een gegeven moment afgelopen is en ze nog enigszins (want voorzien van strafblad) normaal kunnen deelnemen aan de niet-criminele maatschappij.
Bij wetenschappers komt er niet eens een rechter bij te pas, ze worden (meestal zonder advocaat) aangeklaagd èn veroordeeld door hun pairs tot een straf die hun hele leven duurt (wereldwijd Berufsverbot, wereldwijde reputatieschade, etc.). Niet uitgesloten is dat zaken vreselijk worden overdreven, dat er andere (bijv. financiële) belangen meespelen, dat iemand moet worden weggewerkt vanwege onwelgevallige meningen, dat er sprake is van verschillende normen binnen de universitaire gemeenschap, dat de universitaire organisatie fraude uitlokt en/of bevordert, dat er sprake is van psychische problemen, etc.
Het is mij nog steeds volstrekt onduidelijk waarom ik als krantenlezer de achternaam van Diederik S. moet weten, de kans dat ik word bestolen of vermoord door Diederik S. is immers, gezien hetgeen waarvoor hij door zijn gildebroeders werd “veroordeeld”, nul komma nul.
Het probleem is natuurlijk dat de naam van een frauduleuze wetenschapper op de publicatie(s) in kwestie is vermeld. Dat lijkt mij oplosbaar : de redactie trekt de publicatie(s) terug. Klaar.
Vreemd genoeg heb ik nog geen frauduleuze wetenschapper voor de strafrechter zien staan, en van het verhalen van de schade via de civiele rechter heb ik ook nog niets gehoord. Mogelijk heb ik iets gemist ?
Ik zou ik wel graag willen weten hoe het met de reeks in Nederland aan de kaak gestelde frauduleuze wetenschappers en hun familie is afgelopen. Ik vrees dat niemand zich daar om bekommert.
Zonder hierin vooralsnog een standpunt in te nemen, is het ook andersom te bekijken: gaan de media af en toe niet te angstvallig om met namen van verdachten? Vaak is al hoog en breed bekend om wie het gaat. Zie de schutter in Alphen en de aanslagpleger in Apeldoorn, de moordenaars van Van Gogh en Fortuijn. En per slot van rekening zijn de kwesties rondom omkoping en fraude van meneer Hooijmeijer (ik weet uit mijn hoofd niet of ik dit goed spel) en meneer van Rey ook in beeld onder hun volledige naam, zonder dat nog eeen proces is gevoerd. En dan nog die bekende advocaat…
De discussie over het al dan niet noemen van de volledige achternaam speelt nog steeds ook bij gewone rechtszaken. In veel landen om ons heen is het niet gebruikelijk om te anonimiseren en in Nederland is het ook niet consequent gebeurd. Het recht op privacy zit in het Europese verdrag voor de rechten van de mens, maar daar kun je niet altijd op beroepen om bijvoorbeeld reputatieschade te voorkomen. In http://www.kvdl.nl/KVdL/nl-NL/_main/Nieuws/Nieuwsbrief/Nieuwsbrief+maart+2012/Volledige+naamsvermelding+verdachte/ wordt een casus beschreven waarin de rechter uiteindelijk beargumenteerde dat “The Court has held, moreover, that Article 8 cannot be relied on in order to complain of a loss of reputation which is the foreseeable consequence of one’s own actions such as, for example, the commission of a criminal offence.”
Voor familieleden kan het vervelend zijn, maar als je alleen initialen gebruikt, lekt het toch ook vaak uit. En staat Diederik S. dan niet veel crimineler dan Diederik Stapel? Ik las dat de voorzitter van het LOWI, prof. Schuyt, zich onlangs ook publiekelijk had afgevraagd of in de uitspraken van het LOWI voortaan niet beter de namen van de betrokkenen genoemd kunnen worden.
Ja, we zijn al behoorlijk gevorderd op het pad van naming en shaming. Maar heeft het enig nut, behalve de toevoeging van extra leed, zowel aan de dader als aan zijn familie ?
Ik zag net nog een reportage over een bestuurder hier in het Noorden die een akkefietje had gehad met een verkeerde kentekenplaat. Afgetreden, verhuisd naar de andere kant van het land, en jawel, twintig jaar later wordt hij nog door die affaire achtervolgd.
Tip voor de kranten. Een noordelijke krant deed het in de jaren ’80 reeds als volgt : de heer J. S., echtgenoot van de burgemeester van Leens Sientje Smallenbroek-Van Dam, is veroordeeld tot … (persoons- en plaatsnamen gefingeerd).
Tsja, ik weet het niet. Mijn idee is dat je gewoon en integer je werk moet doen en als er iets “mis” gaat, niet je kop in het zand moet steken. Dan is de kwestie des te eerder voorbij.
Ook als er alleen initialen worden vermeld, is het voor de omgeving van de betrokkene meestal gemakkelijk genoeg na te gaan wie het betreft. Als de betrokkene bekend is in wijde omgeving, dan wordt het daardoor nog gemakkelijker. Als je geschoren wordt, moet je stilzitten. En als het om een goedverdienende graaier gaat, heb ik weinig consideratie met zo’n figuur.
Misschien werkt het wel juist omgekeerd, net zoals Pepijn het al stelde, het vermelden van het gepleegde delict onder volledige naam en toenaam heeft veel minder impact op de omgeving van de betrokkene dan wanneer men slecht de eerste letter van de achternaam zou vermelden, dat komt pas echt als crimineel over, bizar eigenlijk, maar zo werkt het wel.
Misschien omdat we het in ons landje zo gewend zijn.
Net zoals bijv de voornamen van een zware criminelen met een verkleinvorm werden aangeduid, bijv Pietje V of Jantje K, dat heeft ook een nogal behoorlijk criminaliserend effect, maar dit soort van vermeldingen kom je tegenwoordig niet meer tegen. (zover ik weet dan).
Sommige zware criminelen zijn natuurlijk ook gewoon salonfähig geworden.
Misschien wel een beetje teveel, afijn Holleeder, onze nationale troetelcrimineel heeft nu wel sterk aan populariteit ingeboet, zijn stoere imago is na de zware mishandeling op het terras naar de knoppen, zich verdedigen kon hij natuurlijk ook niet, wel begrijpelijk overigens, want dat lijkt me niet zo verstandig als je zwaar hartpatient bent.
Ik zie het probleem van het “name and shame” eigenlijk niet. Dit zouden mensen moeten zijn die hun eigen tak van de wetenschap zouden moeten uitdragen. En ze kennen allemaal de spelregels; peer reviews, publicaties, openheid van data etc. Als je dan het systeem oplicht voor je eigenbelang vind ik dat je op de blaren mag zitten. Als je met gedegen onderzoek de krant kan halen, waarom zou je dit dan moeten opsmukken?
Fouten maken kan iedereen overkomen, oplichting is echter altijd moedwillig.
Of gaan we het vanaf nu ook hebben over Lance A. als we het over doping hebben? Als atleet zou hij ook de waarden van zijn sport moeten uitdragen, maar hij lichtte wel heel het boeltje op.
Holleeder kennen we al vele jaren bij zijn volle naam. Hij heeft er zo te zien bepaald geen moeite mee. Wat doet hij in deze discussie?
Renate: Sommige zware criminelen criminelen zijn natuurlijk ook gewoon salonfähig geworden.
Beste Hans, begrijp je deze zin wel goed?, Renate belichtte het prille fenomeen van de z.g. “Troetelcrimineel”, (zal ook wel weer uit Amerika afkomstig zijn, trouwens), dan zou met een beetje combineren en deduceren het ook niet niet zo moeilijk voor je moeten zijn de reactie hierop van ondergetekende te begrijpen.
Ik betwijfel de wetenschappelijke aspiraties van meneer Holleeder nogal. Het uitweiden over dergelijke gewelddadige criminelen gaat deze discussie m.i. ver te buiten.
Het EHRM is soms minder streng in de leer dan de Nederlandse journalistieke mores tot voor kort waren. Maar het gaat bij wetenschapsfraude niet om mensen die door de rechter veroordeeld zijn, zover schijnt het nooit te komen. Mijn punt was juist dat bij wetenschappelijke fraude beroepsgenoten met behulp van de media publiekelijk elkaar afbranden, zonder dat er een rechter aan te pas komt. Dus zou men nog voorzichtiger moeten zijn met het noemen van namen.
Dit past uitstekend in de trend van de laatste jaren waarin de overheid de vrije beroepen, (artsen, advocaten, journalisten, tolken en vertalers t/m jeugdzorgwerkers (wat geen vrij beroep is)) tracht te reguleren via het opleggen van een wettelijk tuchtrecht. Nog even en ook de wetenschappers krijgen een wettelijk tuchtrecht opgelegd.
Terug dus naar de aloude gilden en het corporatisme (en pseudo-rechtspraak) waar we net een beetje van verlost raakten, met alle nadelen van dien (zoals beperking van het aantal beroepsbeoefenaren, zodat de inkomens hoog blijven). In het geval van onze overbekende Amsterdamse advocaat hoorde ik “het schaden van het aanzien van het beroep” weer eens noemen, een uitstekend middel om klokkenluiders de mond te snoeren.
Overigens, zie ik nu pas, Frank van Kolfschooten schreef in de NRC van 20-10 een artikel over Chinese en Indiase wetenschappers die namen van Nederlandse wetenschappers op publicaties zetten zonder dat zij (de Nederlanders) daar ook maar iets mee van doen hebben. Het is duidelijk een rommeltje bij de wetenschappelijke tijdschriften.
Ik ben het eens met de reactie van Tristan Noelmans. Het maakt dan niet zoveel uit of je bij fraude in je eigen wetenschappelijke wereldje wordt afgebrand of ook daarbuiten. Aan de bak kom je dan toch niet meer, en terecht.
Hans: ik betwijfel de wetenschappelijke aspiraties van meneer Holleeder nogal.
Het uitweiden over dergelijke gewelddadige criminelen gaat deze
discussie m.i. ver te buiten.
Niets is wat het lijkt hoor, hij was al in conclaaf met studenten geweest. 😉
Als trouwens een andere poster Holleeder salonfahig noemt, voel ik me vrij om daar een reactie op te geven, maar niemand verplicht jou overigens om daar op voort te blijven borduren of uberhaupt op te reageren.
Maar kun je die drang niet onderdrukken, be my quest.
Ik heb wat reacties weggegooid over spellingkwesties ook al waren sommige ironisch bedoeld.
Het was wat spielerei hoor, niet echt serieus bedoelt.
U zou wat vaker kunnen ingrijpen bij tot verveling drijvend dwangmatig geschrijf van internettrollen, al dan niet met tenenkrommende spelfouten.
Kappen nou, Hans, je kan er zelf ook wat mee.
Zeker aangaande het dwangmatig reageren, de kwalificatie van Internettrol laat ik maar voor jou rekening.
Ik reageerde op een opmerking van een andere poster, daar had jij je ook afzijdig van kunnen houden.
Is dat nu zo moeilijk voor je?
Nogmaals, (een van de gulden regels op dit blog, of moet het soms met chocoladeletters), je hoeft niet overal op te reageren, zeker niet als je je niet in een reactie kunt vinden.
En spelfouten zeuren we ook al niet meer over, die kom je overal tegen als je er echt scherp op gaat letten, dat hadden we toch afgesproken.
Vergeleken met de affaires Stapel en Bax, lijkt me het plagiaat in populair-wetenschappelijke lectuur door Diekstra inmiddels een kleinigheid uit het verleden.