Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Klaas Jaarsma

Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Klaas Jaarsma

Kwakzalvers en krantenreclames: dat gaat al terug tot de oprichting van de eerste Nederlandse kranten in de 17de eeuw. Amateurhistoricus Dick Kranen vond in De Oprechte Haerlemse Courant in de periode 1656 tot 1733 maar liefst 333 advertenties van chirurgijns, doctores medicinae en kwakzalvers. In het archief van de Vereniging tegen de Kwakzalverij bevindt zich een grote verzameling kwakzalversadvertenties en brochures uit de periode rond 1900, waarover ik in 2016 het boekje Er bestaat niets beters schreef.

De collectie is tegenwoordig te bezichtigen in de Bijzondere Collecties van de UVA. Tot de eerste acties die de toen jonge Vereniging tegen de Kwakzalverij in 1885 ondernam was het aandringen bij de Nederlandse Journalistenkring op het weren van kwakzalversadvertenties in de dagbladen. We zijn inmiddels één-en-een kwart eeuw verder en je zou verwachten dat er met de huidige wet- en regelgeving niet meer voor kwakzalversmiddelen zou mogen worden geadverteerd. Of dat althans de grootste leugens zouden kunnen worden voorkomen. Er is Europese wetgeving over oneerlijke handelspraktijken, ons land kent sinds 1958 de Geneesmiddelenwet, sinds 1963 het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG), terwijl de Reclameraad toeziet op onbewezen gezondheidsclaims. Ondanks al deze kaders kunnen kwakzalvers anno 2018 nog altijd rustig onwaarheden verkondigen en de brave burger bedotten. Drie voorbeelden.

Grahams eczeemcrème

Met grote regelmaat worden onze kwaliteitskranten ontsierd door kostbare advertenties van een bedrijf dat Grahams eczeemcrème te koop aanbiedt en dat gebaseerd zou zijn op een ontdekking van een Australische bouwvakker Geoff Graham, wiens zoontje leed aan hardnekkig eczeem. In de advertenties natuurlijk een bijpassend kletsverhaal over hoe erg en uitzonderlijk dit eczeemgeval wel niet was en hoe dankbaar velen zijn voor dit middel. De bouwvakker moet behoorlijk farmacologisch zijn onderlegd want de website van de importeur vermeldt onder meer de volgende ingrediënten: colloïdale havermout, cacaoboter, shea boter, olijfolie, jojoba olie, vitamine E, vanilletinctuur, allantoïne, kaliumsorbaat en capriltriglycerine. De pH is 4,5.  En nee, Grahams test nooit op dieren. Een tube van 75 gram kost € 24,99. Het is geen geneesmiddel, maar een gezondheidsproduct, ook wel medisch hulpmiddel genoemd, en daaraan worden geen eisen van wetenschappelijk bewijs gesteld.

Kijimea Prikkelbare Darm

Het prikkelbare darmsyndroom (PDS) is een aandoening die oorzaak zou zijn van buikklachten al of niet gecombineerd met obstipatie of diarree. De klachten fluctueren en kunnen soms spontaan afnemen. Gevaarlijk is de kwaal niet: je kunt er stokoud mee worden. Afgezien van wat weinig onderbouwde adviezen en uitleg heeft de dokter de lijder maar weinig te bieden. Kwakzalvers storten zich met enige gretigheid op de kwaal en ook promoveerde recent aan het AMC iemand op hypnotherapie bij PDS. Helpt prima, al is blindering natuurlijk niet mogelijk bij hypnotherapie.
De oorzaak van PDS is onbekend maar al geruime tijd worden de klachten toegeschreven aan een afwijkende darmflora, die bestreden zou kunnen worden met yoghurtdrankjes als Yakult. Een echte oplossing biedt dit middel blijkbaar niet, want sinds enkele maanden stuiten wij op een exotisch klinkende variant: Kijimea Prikkelbare Darm, uitsluitend verkrijgbaar bij apotheek of drogist. Dit laatste is een marketing truc: er is geen wet die verkoop van medische hulpmiddelen in een supermarkt verbiedt.
De gebruiksaanwijzing oogt ook als een echte bijsluiter: opnieuw sluwe marketing! De advertentie schrijft het PDS toe aan ‘beschadigde darmbarrière’, goed reagerend op de ‘wereldwijd unieke bifido-bacteriestam B. bifidum MIMBb75’, nergens anders verkrijgbaar. De kleine letters verwijzen naar goedkeuring van de advertentie door toezichthouder KOAG/KAG en men beklemtoont dat dit product een ‘medisch hulpmiddel’ is. Veertien capsules, goed voor zeven dagen behandeling, kosten €15,80. De kwaliteit van leven van de ‘getroffenen’ verbetert aanzienlijk, zo beweert de firma.

Voltaren Emulgel

Maar erger dan deze toch tamelijk doorzichtige kwakzalversmiddelen is de zeer frequente televisiereclame voor Voltaren Emulgel, een wrijfmiddel dat door de huid zou worden opgenomen en aldus gewrichtsklachten moet kunnen bestrijden. ‘Bewegen blijft een plezier’. Voordat u mocht denken met het zoveelste medische hulpmiddel te maken te hebben, stelt de firma er elke keer nadrukkelijk bij dat Voltaren Emulgel een geneesmiddel is.
Dat is toch wel vrij brutaal zult u denken, want het is toch wel erg onwaarschijnlijk dat zo’n gel het gewrichtskapsel c.q. de gewrichtsholte kan bereiken. Maar wacht even. Het middel blijkt zich waarachtig te kunnen beroepen op de status van geneesmiddel, want het is door het CBG geregistreerd als werkzaam en dat is doorgaans een betrouwbaar bewijs van werkzaamheid. Toch ziet het er hier wel naar uit dat dat eerbiedwaardige CBG bij de registratie een uitglijder heeft gemaakt.
De betreffende Cochrane Review noemt het bewijs voor werkzaamheid bij chronische gewrichtsklachten (voornamelijk op basis van artrose) immers matig: 60% van de proefpersonen ervoer pijnverlichting tegen 50% in de placebogroep. De bijsluiter adviseert bovendien het gebruik te beperken tot 3 weken en de patiënt met chronische pijn schiet daar dus erg weinig mee op. Drie weken zijn zo voorbij, terwijl het bovendien een week duurt voordat het effect zich heeft opgebouwd. ‘Gaat rechtstreeks naar de plaats van de pijn’. De gel moet maar liefst vier maal daags worden aangebracht.

Samenvattend: een zeer beperkt effect bij chronische klachten, zeker als de toepassing conform de bijsluiter beperkt wordt tot maximaal drie weken. Deze vermeldt ook als enige indicatie: lokale verlichting van milde tot matige gewrichtspijn, veroorzaakt door exacerbatie van osteoartrose van de knie en van de vingers. Deze terughoudende en ontnuchterende conclusies staan in schril contrast tot de juichende teksten van de advertenties (‘dubbele werking’) en het CBG zou kunnen overwegen om de registratie om die reden te herroepen.

Maar zelfs als dat zou geschieden dan nog kan de firma GlaxoSmithKline hier blijven spreken van een geneesmiddel. De Geneesmiddelenwet stelt namelijk dat een geneesmiddel een substantie of een samenstel van substanties is die bestemd is om te worden toegediend of aangewend voor dan wel op enigerlei wijze wordt gepresenteerd als zijnde geschikt voor: 1°. het genezen of voorkomen van een ziekte, gebrek, wond of pijn bij de mens, 2°. het stellen van een geneeskundige diagnose bij de mens, of 3°. het herstellen, verbeteren of anderszins wijzigen van fysiologische functies bij de mens door een farmacologisch, immunologisch of metabolisch effect te bewerkstelligen. Niet de werkzaamheid, maar de goede intentie volstaat. Met deze definitie is ook gegarandeerd dat  homeopathica nog altijd als geneesmiddel mogen worden uitgevent. En ook de Grahams eczeemcrème en de Kijimea Prikkelbare Darm zouden zich volgens deze definitie toch best als geneesmiddel kunnen presenteren. Of lees ik de Geneesmiddelenwet soms niet goed? Hoe veel zijn wij eigenlijk opgeschoten ten opzichte van 1885? Brieven naar de redactie.