Je zou verwachten dat iedere psycholoog, misschien wel iedere wetenschapper, op de hoogte is van de lotgevallen van Diederik Stapel, en zijn frauduleuze bevindingen niet meer argeloos citeert. Was het maar waar: nog steeds — zeven jaar na de affaire — worden Stapels artikelen aangehaald.
Dit blijkt uit een binnenkort te publiceren onderzoek van Luis Morís Fernández en Miguel Vadillo van de Universidad Autónoma de Madrid, ‘Retracted papers die hard’. ‘Weinig gevallen van wetenschappelijk wangedrag en datavervalsing hebben de aandacht ontvangen die Stapel heeft gekregen, maar het weerhoudt geleerden er niet van zijn teruggetrokken artikelen te citeren,’ aldus de auteurs.
Sinds het bedrog van Stapel in 2011 aan het licht kwam, zijn 58 van zijn artikelen ingetrokken; volgens de site Retraction Watch staat Stapel daarmee overigens vierde op de lijst auteurs met de meeste retracties. De omvang van zijn fraude deed een schok door de psychologie en andere takken van wetenschap gaan, en leidde mede tot een algemene herbezinning op het wetenschappelijk proces.
Fernández en Vadillo namen 20 veelgeciteerde artikelen van Stapel, en bekeken of die minstens een jaar na retractie nog steeds werden geciteerd — positief, dus zonder kanttekening, negatief, dus met de retractie genoemd, of neutraal, waarbij het alleen om bijvoorbeeld de methodologie van een artikel ging. De tijdschriften waarin de citaten voorkwamen, werden gescoord naar belang en naar vakgebied.
De 20 artikelen werden in totaal 102 keren geciteerd terwijl ze toen al minstens een jaar waren teruggetrokken. Daarvan waren er 80 citaties positief, 9 neutraal en 13 negatief. Van de 80 positieve citaties stonden er 21 in de belangrijke psychologische bladen zoals Frontiers in Psychology en Cognition and Emotion, en 41 in andere grote tijdschriften. In 2018 werden artikelen van Stapel nog 7 keer geciteerd waarvan 6 keer instemmend, in 2019 tot dusver 4 keer waarvan 3 instemmend. Dat zullen er dus nog wel wat meer worden, verwachten de auteurs.
Het aantal citaties van de artikelen van Stapel daalde overigens wel al voordat ze formeel werden ingetrokken, waarschijnlijk door de grote media-aandacht.
Met de huidige technologie, menen de auteurs, zou het voor tijdschriftredacties betrekkelijk eenvoudig zijn om verwijzingen naar een teruggetrokken artikel uit de literatuurlijst te vissen. Daar bestaat zelfs al een computerprogramma voor, net zoals er een programma is dat waarschuwt voor foutieve statistische resultaten. ‘De tijd dat bibliothecarissen met een groot stempel retracties moesten aangeven op de pagina’s van gedrukte tijdschriften is allang voorbij,’ besluiten zij. ‘Met de komst van nieuwe technologieën, elektronische tijdschriftene, digitale registers en enorme databanken moet dit probleem tot het verleden gaan behoren.’