Brian Dunning, een bekende skepticus met een website, een podcast, een film, en ook korte video’s maakt, zie je hieronder een korte uitleg geven over waarom complottheorieën bestaan (en waarschijnlijk nooit weg zullen gaan).
Met dank aan Arjan Lindeboom voor de tip.
Dus het komt allemaal door evolutie. Wat een ontstellend zwakke verklaring.
Eerlijk gezegd geloof ik er niks van. Dit al de zoveelste keer dat ik dat verhaal over verre voorouders hoor of lees die zouden opschrikken van geritsel in de struiken dat dan een misschien een groot wild dier was. Dat wordt dan gepresenteerd als ‘feit’. Hoezo feit? Maar afgezien van de vraag of grote roofdieren lang geleden een belangrijke doodsoorzaak waren (evolutie ‘werkt’ doordat sommige mensen met bepaalde aangeboren kenmerken zoals ‘schrikachtig’ minder vlug dood gaan) gaat het bij die complottheorieën vaak helemaal niet om supersnelle patroonherkenning, maar om lichtgelovigheid, namelijk dat men geloof hecht aan het patroon dat een ander meent te zien of gezien te hebben.
Complottheorieën ontstaan in een sfeer van onzekerheid, meer in het bijzonder onzekerheid over de bedoelingen van gezagdragers. Men wendt zich dan tot andere gezagspretendenten (‘goeroes’), die vaak met een ‘begrijpelijker’ verhaal komen. De verklaring voor de verspreiding van complottheorieën is dan de ingebakken neiging van velen om zich bij een club aan te sluiten of een leider te volgen, en dan liever niet een leider die heel hoog en ver is en die over je beslist zonder je te kennen, maar een waarmee men een persoonlijke relatie kan hebben, zodat men als het ware zelf ook hoog in de hiërarchie is.
Je zou bijna denken dat Brian Dunning eigenlijk hetzelfde doet als de verbreiders van complottheorieën: een simplistische boodschap verspreiden om zekerheid te scheppen voor onzekere volgelingen die zo graag willen snappen waarom de hele wereld gek lijkt te zijn. De boodschap wordt gebracht op een manier die de illusie schept dat je hem (Brian Dunning) als het ware persoonlijk spreekt. Deze boodschap is een onderdeel van een mini-campagne om volgelingen te kweken.
De visie die ik probeer te schetsen is de mensheid als een groot kippenhok, waarin allerwegen hanen en hennen bezig zijn hun eigen lokale pikorde te scheppen: voortdurend je eigen status proberen vast te stellen en zo mogelijk hogerop komen. Ook dat heeft een evolutionare verklaring. Ik denk dat al heel lang voor het ontstaan van echte mensen onze voorouders sociale wezens waren die in kleine groepen van niet meer dan 100 individuen leefden. Dat leven in kleine groepen werkt natuurlkijk het beste als er erfelijk vastgelegde psychologische mechanismen zijn die de samenwerking, dus de menselijke relaties binnen zulke groepen bevorderen. Er zijn tal van diersoorten die in groepen leven, en in veel van die groepen heb je een soort hiërarchie. Er is eigenlijk geen enkele reden te denken dat alleen bij mensen de genen zouden ontbreken die een dergelijk groepsleven mogelijk maken.
Ach, nou doe ik het ook al: een speculatieve theorie over onze evolutionaire voorgeschiedenis presenteren als verklaring, namelijk een verklaring waarom zoveel mensen simplistische (maar rationeel gezien malle) theorieën lanceren waarin het echte gezag als boeman figureert, en tevens een verklaring waarom zoveel mensen niet zozeer lichtgelovig zijn als blindelings achter zelfgekozen goeroes aanlopen.
Wie ‘lichtgelovig’ zegt, let alleen maar op de inhoud van het geloof, bijvoorbeeld als verklaring voor al dan niet vermeende feiten. Mijn nadruk op de goeroe houdt in dat niet gaat om de relatie van een theorie met feiten, alsof het gaat om één brein in contact met een werkelijkheid daarbuiten, maar om de relatie tussen gelovige en verlosser, tussen volgeling en leider.
Wat betreft het brein heb ik dan nog een punt: een groot deel van ons brein is gericht op relaties met anderen (taal, herkenning, theory of mind) en niet op geritsel in de struiken. Trouwens: als je een groot hongerig roofdier hoort ritselen, dan kom je heus niet meer weg. De overlevingswaarde van paniekreacties wordt zwaar overschat.
We hebben natuurlijk een prima adrenergisch systeem dat ons bij geritsel in de struiken en ander al dan niet vermeend onheil in een vaak nuttige lichamelijk verhoogde paraatheid brengt. Die kan ook ontaarden in paniek. Inderdaad is het onheil dan steeds een korte-termijn-kwestie. Kijk maar naar dieren die de dans zijn ontsprongen. Dan gaan ze weer doodkalm een blaadje staan kauwen alsof er niets is gebeurd. Complotdenken is iets van veel langer adem dan zo’n red-je- leven-actie.
Inderdaad, want de complotters blijven geloven in hun complotten, lang nadat men heeft bewezen dat er geen complot is. Ze zullen zelfs alles aangrijpen om hun complotdenken in stand te houden en ze zullen overal weer nieuwe complotten zien, zelfs als er volstrekt logische verklaringen zijn.
Trouwens: als je een groot hongerig roofdier hoort ritselen, dan kom je
heus niet meer weg. De overlevingswaarde van paniekreacties wordt zwaar
overschat.
——————————————————————————————————————————–
Ik kampeerde in Kenya en de gids waarschuwde dat het heel onverstandig
was om ’s nachts walkabout te gaan. Dus ik vroeg hem wat ik moest doen als ik buiten
ging pissen en dan een leeuw tegen zou komen. (In een boom klimmen? Heel hard
schreeuwen? Stokstijf stil blijven staan?).
En zijn antwoord was: ‘If you meet a lion, you die’. 🙂
En daardoor heb je een spannende vakantie gehad, maar laten we eerlijk zijn, leeuwen zoals in de Serengeti vallen zeer zelden mensen aan, zelfs wanneer die als smakelijk hapje rond paraderen…
Hmm… Ik moet bekennen dat ik het filmpje anders heb opgevat dan jullie dat doen.
Ik zie het niet als ‘de grote verklaring’ voor alle complottheorieën, maar als mogelijke verklaring voor de lichtelijk paranoïde denkwijze die aan veel complottheorieën ten grondslag ligt. Als het ‘complot-idee-sneeuwvlokje’ dat tot de ‘grote complot-sneeuwbal’ uitgroeit.
Voor je een echte complottheorie hebt moet er natuurlijk nog heel veel gebeuren, maar de kiem van deze denkwijze kan gelegd zijn bij onze voorouders.
Als iemand menselijk of dierlijk gedrag probeert te verklaren, zowel nuttige als schadelijke, is het toch een redelijke poging dit door de evolutie-theorie te benaderen. Waar anders zou het vandaan kunnen komen? Althans als het gedrag enigszins nuttig lijkt te zijn. Of hij daar goed in slaagt is natuurlijk een andere vraag.
Ik ben het er niet eens mee dat de schrik-reaktie bij het vernemen van geritsel overbodig en nutteloos is. Waarom hebben wij dat dan? Mischien in geval van een leeuw kan het niets meer redden, maar denk ook altijd aan vijandig soort-genoten. Sommige verschijnsels zijn wel moeilijk te verklaren, b.v. waarom vinden wij bloemen mooi, waarom lachen wij om moppen, ook godsdienst en het geloof in samenzweringen hoort hier bij. Maar gevoelens zoals honger, angst (schrik), agressie, walg, liefde enz. veroorzaken eigenlijk geen moeite.
Zal ik alvast maar een voorzetje geven: wat zal Harry hier op gaan zeggen, en wat gaan jullie dan weer tegen Harry zeggen? Beter elke topic omdopen naar “Harry Smit deel I”, “Harry Smit deel XIII”, “Harry Smit, deel IM”
Maar als offtopic toch de regel is hier… laat ik eens ontopic zijn. Een lief engeltje heeft mij ingefluisterd dat de nieuwe Skepter weer zeer de moeite waard is en tevens op complotdenkers ingaat!
Mag ik van de ‘off topic gelegenheid’ gebruik maken om mijn intense teleurstelling uit te spreken dat er nog steeds geen verslag is van het Skepsis congres 2011 (http://www.skepsis.nl/congres2011.html ) met niemand minder dan Dick Swaab? En vragen hoe dit kon gebeuren? Van alles komt hier aan de orde, maar het jaarlijkse moment
suprême van Skepsis gaat als een schaduw in de nacht voorbij?
Ik heb uit betrouwbare bron vernomen dat er aan gewerkt wordt.
Nog een half jaartje, oom JW? Tot het volgende congres? (lol)
De term is ‘evolutionaire psychologie’. Daar is veel kritiek op (‘just-so stories’). Gegeven verklaringen zijn onbewijsbaar en onfalsifieerbaar, maar het klinkt altijd heel mooi. Daarom maken veel populariserende wetenschappers er gebruik van. Dat vinden creationisten weer heel verdacht:
http://www.wayoflife.org/files/4ee5a8dcd1a9c7a085725fa6c28c8827-759.html
De vraag is: hoezo zouden de ‘evolutionaire verklaringen’ van Brian iets anders zijn dan moderne mythologie?
Ja. Evolutionaire psychologie. Vreselijk.
Met evolutie kun je
alles verklaren. De oermens die schrok
en het op een lopen zette, werd als prooi gezien, gevangen en opgegeten. Terwijl
de oermens die rustig stil bij het vuur bleef
zitten en bij zichzelf dacht ‘hmm misschien muurtje om het kamp?’
overleefde. Etc etc.
Ik heb ook eens een theorie gelezen over agorafobie. Dat zou zijn ontstaan omdat de oermens het eng vond om op de open vlakte te vertoeven, want dan was hij heel erg zichtbaar voor roofdieren en omdat er geen schuilplaatsen waren, kon hij nergens heen.
Tja.
Ik vind dat een heel logische verklaring. Dat is ook typisch voor iedere fobie. Wij hebben allemaal bepaalde angsten: Op grote hoogte kan je diep vallen, als dagdier trachten wij het donker te mijden, zelf zichtbaar te zijn kan gevaarlijk zijn, spinnen en slangen vinden wij eng. Wat is er wonderlijk aan?
Het probleem is dat deze angsten bij idereen in verschillende mate uitgevormd zijn. En als deze angsten in verhouding tot de baat en de veiligheid die je daarvan kunt hebben niet meer rationeel zijn, is er sprake van fobie. Maar de oorsprong hiervan is toch wel duidelijk.
Je zou net zo goed kunnen zeggen dat de vlakte juist veilig is omdat je gevaar al van veraf ziet aankomen en dan nog tijd hebt om te vluchten of je speer er naar toe te werpen. Vind ik ook logisch klinken.
Daar heb je ook weer gelijk. Een typisch geval van “elk nadeel heeft zijn voordeel”
JennyJO
Op de vlakte blijven is veilig, maar wel saai.
Tja, maar saai was misschien ook maar relatief. Beter saai en levend, dan spannend en een grotere kans om dood te gaan, voor je de kans had om je voort te planten.
Het voorbeeld van patroonherkenning aan de hand van het voorbeeld van een roofdier in dichte begroeiing is misschien niet helemaal handig gekozen. (Ik denk dat de meesten hier beelden bij hebben van primitieve mensen hooguit en niet van voorouders die beduidend minder op ons hebben geleken, alhoewel bedoelde hersenfuncties al lang en breed aanwezig waren.) Het gaat bij het soort samenzweringstheorieën dat hier genoemd wordt niet zozeer over die primitievere functies van het herkennen/ onderscheiden van zintuiglijke signalen uit een ruimtelijke achtergrond maar wat meer abstractere en waarschijnlijk ‘ hogere’ functies van bedoelingen en zin van ogenschijnlijk samenhangende gebeurtenissen, gestuurde causaliteit. Het toeschrijven van bedoelingen achter gebeurtenissen lijkt me een bijproduct van zeer gecompliceerde functies als “theory of mind” en het kunnen leggen van relationele verbanden door in ieder geval het brein van hogere primaten en bij het menselijk brein bij uitstek.
Ik denk dat Brian Dunning terecht wijst op de rol van die evolutionaire achtergrond van ons brein als in ieder geval een deel van een verklaring van de aantrekkelijkheid van samenzweringstheorieën. Ze beginnen vaak met een antwoord op de zin of de bedoeling van de gebeurtenissen, het waarom, en werken van daaruit terug naar antwoorden op de ondergeschikte vragen van het hoe, waar, wat en wanneer. Misschien dat de soundbite format van ‘inFact’ en het beoogde wijdere publiek verklaart waarom gekozen is voor de vaak gehoorde verklaring waarom we een tikje disfunctioneel in patroonherkenning zijn om – denk ik – daarmee het centrale betoog te onderstrepen dat mensen die geloven in samenzweringstheorieën niet gek zijn – en vaak al helemaal niet dom – maar dat volkomen normale mensen nou eenmaal behept zijn met een brein die niet altijd vertrouwd kan worden om feilloos feit van fictie te onderscheiden.