Onderzoekers van het Erasmus Medisch Centrum bekeken wat er zoal aan wetenschappelijk onderzoek is gepubliceerd over het inzetten van muziek om pijnbestrijding te verbeteren bij operaties. De conclusie van hun meta-analyse is dat patiënten als ze naar muziek luisteren tijdens de operatie minder pijnstillers nodig hebben. In de berichtgeving komt telkens een opvallend detail naar voren: met heavy metal zou het niet werken!
‘Met muziek tijdens operatie minder pijnstillers nodig, maar heavy metal werkt niet’ schrijft de NOS. En in de NRC: “De kans op bijwerkingen en langdurig gebruik van pijnstilling neemt hierdoor ook af, concluderen de onderzoekers. Heavy Metal en hardrock blijken niet te werken.” [update 20/8/2019: NRC heeft het bericht inmiddels ook aangepast na mijn opmerkingen].
Bij RTL Nieuws hebben ze een paar mensen gevonden die daar vraagtekens bij hebben, die kwamen er naar eigen zeggen juist sneller bovenop door de stevige muziek.
De berichtgeving is telkens grotendeels gebaseerd op een eigen nieuwsbericht van het Erasmus MC: Met Chopin onder het mes. Daarin wordt het onderzoek dat gepubliceerd is in het tijdschrift Annals of Surgery toegelicht, maar staat ook de volgende paragraaf:
Heavy metal
De onderzoekers ontdekten dat bij sommige muziek het gunstige effect niet optreedt. Heavy metal blijkt niet te werken. Een bepaald type hardrock evenmin. Jeekel: “Er zijn aanwijzingen dat de muziek aan bepaalde voorwaarden moet voldoen. Er moet een zeker ritme in zitten dat aansluit bij het hartritme, er moeten harmonieën zijn en pauzes. In sommige muziek zit dat niet. Dan werkt het niet goed.
Jeekel wil graag verder onderzoek doen om te bepalen welke muziek het beste resultaat geeft. “Misschien ontdekken we een algemene structuur en kunnen we die muziek dan componeren.”
Hans Jeekel, emeritus hoogleraar chirurgie, kwamen we op Kloptdatwel al eerder tegen. Hij schreef mee aan een nogal mager ZonMW-rapportje over ‘evidence-based complementaire zorg’, waarbij hij in de pers merkwaardige uitspraken deed over homeopathie. En onze columnist Cees Renckens schreef nog niet zo lang gelden weinig vertrouwen te hebben in eerder onderzoek van Jeekel naar de effecten van muziek onder volledige narcose.
Meta-analyse
Ik was wel nieuwsgierig waarom in het stuk van Erasmus MC zo stellig stond dat heavy metal (en een ander bepaald type hardrock) niet zou werken. Het is geen citaat, maar het leek me waarschijnlijk dat de auteur dit ook wel uit de mond van Jeekel had opgetekend. Vol goede moed besloot ik het artikel in Annals of Surgery door te nemen. Al snel kwam ik erachter dat daar de termen ‘heavy metal’ of ‘hardrock’ helemaal niet in voorkomen. Maar goed, dacht ik, het is een meta-analyse, misschien is het een conclusie uit een van de onderliggende studies die opgevallen was, maar niet apart vermeld in het artikel.
De onderliggende studies zijn nogal verschillend van opzet. Omdat ik me niet zo goed kon voorstellen dat onderzoekers patiënten aan heavy metal zouden blootstellen zonder dat die daar zelf om hadden gevraagd, besloot ik alle studies te bekijken waarbij er sprake was van een keuze voor specifieke muziek door de proefpersonen zelf. Dan bleven er nog iets van vijftien over, waarvan ik de meeste vrij gemakkelijk kon vinden (van één onderzoek ontbreekt de referentie, maar kon ik wel achterhalen; van twee andere kon ik geen pdf vinden). In slechts twee van die studies staat dat er ook rockmuziek is gebruikt (in één geval wordt specifiek Metallica genoemd), maar uit die studies blijkt geen verschil.
Hans-Joachim Trappe
Ik mailde Jeekel daarom maar eens om te vragen waar het negatieve oordeel over heavy metal op gebaseerd is. Hij zou er op terugkomen en deed dat ook, zie verderop in dit stuk. Intussen was ik op Twitter via Leo Blokhuis op een ander spoor gezet. De bekende hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder had in een interview iets gezegd over heavy metal, maar dat was al heel wat genuanceerder en had niet direct betrekking op het gebruik tijdens operaties.
Sowieso valt op dat als je met trefwoordcombinaties als ‘heavy metal music health effects’ zoekt, je best veel onderzoek vindt. Meestal gaat het echter om psychologisch onderzoek zonder dat er fysiologische effecten zijn gemeten (of waarbij er op dat vlak geen verschillen waren te zien), gaat het om heel kleine groepen en zijn de resultaten voor heavy metal voor het welbevinden eerder positief dan negatief te noemen (hoewel het natuurlijk wel uitmaakt of iemand de muziek überhaupt te pruimen vindt).
Uiteindelijk belandde ik bij een stuk van de Duitse hoogleraar cardiologie Hans-Joachim Trappe, die onderzoek naar het effect van muziek heeft gedaan en zelf een zeer verdienstelijk organist is. 
In een brochure uitgegeven door de Duitse hartstichting (Herztöne – Musik und Gesundheit, 2010) schrijft hij het volgende:
Heavy Metal hat keine therapeutische Heilkraft, ebenso wenig wie Technomusik. Während bei Heavy Metal zum Teil noch echte Instrumente zum Einsatz kommen, ist Technomusik synthetisch. Diese Musik kann im Einzelfall helfen, Aggressionen abzubauen, Wut, Enttäuschung und Frustrationen besser zu verarbeiten, physiologisch werden aber Herzfrequenz und Blutdruck erhöht, Stress baut sich auf, so dass diese Musik eher zerstörerisch wirkt. Auch über plötzliche Todesfälle durch Herzrhythmusstörungen bei Techno-Partys ist berichtet worden. Es ist bezeichnend, dass bei Heavy Metal und Technomusik selbst Pflanzen weniger gut gedeihen oder gar eingehen, wenn sie damit dauernd beschallt werden.
Een nogal stellig geformuleerd stukje met discutabele uitspraken. Dat er doden zijn gevallen bij techno-parties zal natuurlijk meer met het drugsgebruik dat daar nogal gebruikelijk is te maken hebben, dan met de muziek an sich. Waar Trappe dit precies op baseert (het is van vóór zijn eigen onderzoek dat later aan de orde komt) is niet direct duidelijk, in de folder staan geen bronnen. Maar in een artikel in Heart uit 2010 (waar nogal wat andere auteurs weer aan refereren voor de vemeende negatieve gezondheidseffecten van heavy metal) schrijft hij het even stellig op:
The greatest benefit on health is visible with classical music and meditation music, whereas heavy metal music or techno are not only ineffective but possibly dangerous and can lead to stress and/or life-threatening arrhythmias.
[…]
In contrast, heavy metal or techno music can lead to stress and restlessness, sleep disturbances, fatigue, exhaustion, impairment of the immune system, hardness of hearing and/or loss of hearing.
[…]
Heavy metal and techno are ineffective or even dangerous. This music encourages rage, disappointment and aggressive behaviour while causing both heart rate and blood pressure to increase. Breastfeeding mothers should avoid this music because there is a negative influence on milk flow.
Hierbij verwijst Trappe steeds naar een hoofdstuk uit het boek Heilen mit Tönen van ene Felicitas Storm, waarover ik verder niets kon vinden, maar zeker niet de indruk maakt van een wetenschappelijk verantwoord werk. “Die Reiki-Meisterin Felicitas Storm arbeitet in ihren Performances mit Klangschalen, Mantras, Atemübungen und Meditationen.” staat er bij een aanbieder van het boek. Ai. In de recentere artikelen van Trappe wordt er ook niet meer aan gerefereerd.
Terzijde: muziek voor planten
De laatste zin uit het citaat van Trappe uit de brochure doet me ook vermoeden dat het deels gebaseerd is op onderzoeken bij planten. In ‘Muzikale mest – Kunnen planten ons horen?’ uit Skepter 26.2 (2014) schreef Dirk Koppenaal over verschillende experimenten die gedaan zijn om het effect van muziek op de groei van planten te onderzoeken. Zo vergeleek Dorothy Retallack, een bachelorstudent musicologie, eind jaren 1960 de invloed van klassieke en rockmuziek:
Geïnspireerd door de gebedsproeven van dominee Franklin Loehr vroeg zij zich af of planten klassieke muziek boven de door haar verfoeide rockmuziek verkozen. De resultaten waren verbluffend. De planten in de kas met de klassieke zender groeiden en bloeiden en bogen zich naar de radio alsof zij geen noot wilden missen. De planten die de rockzender moesten verduren, werden daarentegen lang en dun en bogen zich zo ver mogelijk van de herrie vandaan. Ze dronken ook aanmerkelijk meer dan de controles en de ‘klassieke’ planten.
De wetenschap was wat minder onder de indruk. De omstandigheden waren niet bijster goed gecontroleerd, de statistiek was niet best en de resultaten werden nooit in een betrouwbaar laboratorium herhaald. Retallack wist haar onderzoek niet in een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd te krijgen en schreef het uiteindelijk in een boek uitgegeven door een New Age-uitgeverij: The Sound of Music and Plants (1973). Mythbusters deed in 2004 nog wel een poging om het idee te testen en vond eerder een positief effect van de ruige muziek,
Heavy metal is OK, ABBA is de klos
Maar ik vond dat Trappe later zelf ook bij mensen het effect van verschillende muzieksoorten heeft onderzocht. In het artikel ‘Musik und Herz – Was ist gesichert, was nicht, was ist neu?‘ gepubliceerd in Der Kardiologe in 2017 beschrijft hij twee experimenten waaraan in totaal 120 proefpersonen deelnamen. Het eerste experiment waarin naast werk van Bach ook heavy metal, gewoon lawaai en stilte werden gebruikt, publiceerde hij echter al eerder in Musik-, Tanz- und Kunsttherapie (2014). Later werd een tweede experiment met dezelfde methode uitgevoerd, nu met muziek van Mozart, Johann Strauss jr. en ABBA. Uit de samenvatting:
In own studies we could demonstrate that classical music, heavy metal music and relaxation led to decreased HR, systolic and diastolic pressures in comparison to pop music of the Swedish group ABBA. Music is important and music therapy will increase and will help in many diseases.
Wat deed Trappe? Hij onderzocht wat de bloeddruk en hartslag voor, tijdens en na blootstelling aan de muzieksoorten waren. Daar komen dan dit soort grafieken uit:
Trappe schrijft over deze resultaten dat de bloeddruk bij het luisteren van Bach daalde van 128,3 mmHg vooraf, naar 120,8 mmHg tijdens het luisteren, heel significant met indrukwekkende p-waarden. Bij heavy metal is het 123,5 mmHg vooraf en 119,9 mmHg tijdens. Ook een significante daling, maar minder sterk dan bij Bach, aldus Trappe. En bij ABBA is er ‘vreemd genoeg’ geen significante daling te zien (van 123,6 mmHg naar 121,9 mmHg).
Wie echter gewoon naar de grafiekjes kijkt, zal zo zien dat alle waarden – voor tijdens en na – niet wezenlijk van elkaar verschillen. Dat er bij Bach gemiddeld een grotere daling te zien is, kan ook verklaard worden door de iets hogere beginwaarden. Uiteindelijk is ABBA de dupe van het statistische prutswerk van Trappe. In het artikel schrijft hij nog een hele paragraaf onder de subtitel ‘Was ist bei ABBA anders? Warum „wirkt“ ABBA nicht wie Bach oder Mozart?’ …
Voor de liefhebbers: de heavy metal gebruikt in dit onderzoek gaat om vijf nummers van de CD Indestructible van de band Disturbed die in 2008 uitkwam.
Het onderzoek van Trappe staat nog wel heel ver af van het meten van effecten op pijnstilling, maar laat zeker niet zien dat ‘het bij heavy metal niet werkt’. Ik vroeg hem per mail of hij op grond van dit eigen onderzoek zijn uitspraak uit 2010 had herzien, maar daar kreeg ik nog geen antwoord op.
Jeekel legt uit
Jeekel had inmiddels (gisteravond) tijd gevonden om een aardig uitgebreid antwoord op mijn mail te sturen. Hij had inderdaad geen ‘level-1 bewijs’ dat heavy metal minder effect heeft of helemaal niets doet in vergelijking met andere muzieksoorten. Dat het in het stukje van Erasmus MC zo terecht is gekomen, komt omdat hij verteld had dat in een aantal studies geen effect van heavy metal was gevonden. Maar dat waren te weinig onderzoeken om harde uitspraken over te doen, volgens Jeekel. De uitspraak over heavy metal had een te pregnante plaats gekregen in het stuk.
Ik bedacht me dat er misschien een probeem schuilt in de onduidelijke status van die ‘amazingerasmusmc’-website. De berichten zijn duidelijk geen persberichten, maar in dit geval lijkt het bericht min of meer wel zo opgevat te zijn door andere media. Aan de andere kant is er ook geen duidelijke redactie: er wordt wel gerept van ‘redactie contacten’, maar niet van een hoofdredacteur en/of redactiestatuut. Van de disclaimer wordt ook je ook niet veel wijzer. Wie kun je eigenlijk aanspreken op fouten op die site? Het lijkt mij dat dat toch gewoon de afdeling communicatie is.
Maar in zijn mail vertelde Jeekel ook dat ze bij een systematische review van dierproeven wel duidelijk bewijs hadden gevonden. Harde wetenschappelijke studies, die echter niet in een interview te vertellen zouden zijn. Ik neem aan dat Jeekel doelt op deze recente, mede door hem geschreven, overzichtsstudie: Music Affects Rodents: A Systematic Review of Experimental Research‘.
Een van de aandachtspunten daarin is inderdaad een vergelijking van de effecten van verschillende soorten muziek op ratten en muizen. Die vergelijking werd gedaan in zeven studies (van de in totaal 42 in de review opgenomen artikelen), waarvan er eentje (Erken, 2008) naast Mozart, herrie en stilte ook rockmuziek gebruikte. Geen heavy metal, geen hardrock. En op de keper beschouwd, kwam er niets relevants uit. Was ook niet te verwachten met de gekozen uitkomstmaten (iets met veranderingen in rode bloedcellen) en maar zeven ratten per groep.
Eigenlijk vind ik het nogal verbazingwekkend dat er ethische commissies zijn die goedkeuring gaven aan het opofferen van proefdieren voor het onderzoeken of het wat uitmaakt of je ratten twee weken lang een uur per dag naar Mozart of slappe rockmuziek laat luisteren. Zeker als de onderzoekers er geen blijk van geven eenvoudige statistische analyses netjes te kunnen uitvoeren…
Er was nog een andere studie (McCarthy, 1992) waar iets van rock gebruikt was, maar daar gaat het weer op zo’n fors volume (80 dB) dat schadelijke effecten eerder daar aan geweten kunnen worden dan aan de muzieksoort; hier was ook geen sprake van een controlegroep met andere muziek.
Het idee dat heavy metal niets zou doen, of zelfs negatieve effecten heeft, kunnen we volgens mij wel toeschrijven aan onderzoekers met een stevige bias tegen die muzieksoort. En helaas worden hun ongegronde oordelen blijkbaar makkelijk overgenomen door andere onderzoekers die er niet kritisch naar hebben gekeken.