Willem Albert Wagenaar (1941-2011)
Op 3 mei werd het overlijden van Willem Albert Wagenaar bekend gemaakt. Wagenaar was deskundige op het gebied van het menselijke geheugen. Hij werd bekend omdat hij twijfels uitte over de wijze waarop schuldigen werden aangewezen in rechtszaken. Rechters vertrouwen volgens Wagenaar te makkelijk op verklaringen die getuigen of slachtoffers uit hun geheugen opdiepen. Van die herinneringen klopt soms niets, het geheugen is niet betrouwbaar. Wagenaar vond dat veroordeelden te weinig rechten hebben om te vragen om herziening van rechtszaken. Alleen nieuwe feiten mogen aanleiding zijn, maar fouten in het proces zijn onvoldoende. Daar verzette hij zich tegen. Deze punten komen aan de orde in zijn boek ‘de slapende rechter’. Het laatste artikel van Wagenaar verscheen gisteren postuum in de NRC. Daarin roept hij de rechters in München op om John Demjanjuk vrij te spreken. De rechters doen vandaag uitspraak.
Bekend werd Wagenaar door zijn optreden als getuige-deskundige in strafzaken. In het Demjanjuk proces dat in de jaren 1980 plaatsvond in Israel leidde zijn inbreng tot twijfel of de getuigen de verdachte wel correct herkenden als de Nazi-kampbeul met de bijnaam ‘Ivan de Verschrikkelijke’. Demjanjuk werd in hoger beroep vrijgesproken. Rechtspsychologen Hans Crombag en Peter van Koppen schrijven hierover in de NRC:
‘In 1987 was hij de pionier die in Israël optrad als rechtspsychologische getuige-deskundige in het proces tegen Demjanjuk, die werd verdacht van oorlogsmisdaden. Het getuigde van moed om in een vijandige omgeving geduldig uit te leggen hoe problematisch de herkenningen van Demjanjuk door concentratiekampslachtoffers waren’.
Het laatste artikel van Wagenaar dat gisteren postuum in de NRC verscheen gaat over de tweede strafzaak tegen Demjanjuk die nu in München plaatsvindt. De rechters in München doen vandaag uitspraak. Wagenaar roept de rechtbank hartstochtelijk op om tot vrijspraak te besluiten. Volgens hem is de identiteitskaart van Demjanjuk, één van de belangrijke bewijsstukken in het proces, een dubieus document. Het document vertoont allerlei verschijnselen van vervalsing en het is afkomstig van de KGB, de geheime dienst van de vroegere Sovjet Unie.
Update 12 mei 2011: Demjanjuk is schuldig bevonden maar blijft in afwachting van het hoger beroep op vrije voeten. Dit berichtte de NOS.
De slapende rechter – het boek over o.a. de Eper incestzaak (maxpam.nl)
In Nederland werd Wagenaar bekend door de Eper incestzaak. In deze zaak zou een jonge vrouw (Yolanda) door talloze dorpsgenoten zijn misbruikt en het slachtoffer zijn geworden van satanische rituelen en gedwongen abortussen. Lees meer hierover op de website van Skepsis. De Nederlandse wikipedia vat het goed samen:
‘Psycholoog en hoogleraar Willem Wagenaar uitte in de zaak als getuige-deskundige kritiek op slachtoffer Yolanda, omdat de feiten niet zouden kloppen.[2] In zijn in 2009 verschenen boek De slapende rechter besteedt hij aandacht aan de zaak. Naar zijn zeggen was er sprake van gefantaseer door Yolanda en waren de grootste slachtoffers daarvan de broers Gerrit en Ronald van Z. uit het naburige Vaassen. Ze kregen korte gevangenisstraffen opgelegd, maar wel met tbs. Ze zijn nooit meer vrijgekomen. Wagenaar pleitte voor herziening van de zaak, maar vond geen gehoor’.[3]
Wagenaar was skepticus. Hij zag waarnemingsfouten als een bron van paranormale ervaringen. Dat schreef hij in een Skeptische Notitie. Twee van zijn boeken prijken op de boekenlijst van Skepsis. Graag hadden we hem nog een keer uitgenodigd voor een lezing. Dat gaat helaas niet meer. Hij laat gelukkig genoeg stof tot nadenken na.
Hieronder twee titels van Wagenaar die verkrijgbaar zijn bij bol.com.
En laten we ook niet vergeten dat de heer Wagenaar zich niet alleen bezig hield met de werking van het geheugen, maar ook met arbeidsveiligheid en ongevallenbestrijding, in jaren dat het veiligheidsbewustzijn in bedrijven en instellingen minimaal was. Als ik mij goed herinner waren het juist die onderwerpen die hij onder de aandacht bracht met behulp van de toverlantaarn waarmee hij eind jaren 80 of begin jaren 90 door het land trok.
Ik heb nog ooit college gehad van dhr. Wagenaar. Erg interessant en leerzaam. Hij heeft bij mij het vertrouwen in het Nederlands rechtsysteem wel een beetje ingedeukt, terecht denk ik.
Ik denk dat rechtspraak altijd mensenwerk is. Natuurlijk zal daarbij wel eens wat mis gaan en het is prima dat de heer Wagenaar de aandacht op gevestigd heeft. Een probleem is misschien dat in een groot deel van de rechtzaken er nooit 100% zekerheid kan bestaan.
Mensen werk inderdaad, maar als een rechter simpelweg mag bepalen wat
waarheid is, dan is er denk ik iets mis.
Zo vertelde Wagenaar het verhaal van een rechtszaak tussen twee
snackfabrikanten, waarvan de ene meende dat de verpakking van de ene
fabrikant teveel op hun verpakking leek. De rechter bepaalde, in ongeveer
deze bewoording, dat: het een algemeen gegeven is dat mensen op bepaalde
afstand zulke dingen niet van elkaar zouden kunnen onderscheiden. En de
fabrikant moest de verpakking aanpakken.
Volgens Wagenaar was dit echter simpel te testen en psychologen hebben dat
dan ook gedaan: de verpakkingen waren prima te onderscheiden.
(Ik kan me niet meer goed herinneren of dit nu wel of niet voor de uitspraak
al bekend was).
Toch een beetje eng als een rechter zich niet hoeft te baseren (waar
mogelijk) op wetenschappelijke onderzoeken of methoden, vooral wanneer zij
blijkbaar kunnen bepalen wat waarheid is.
2011/5/11 Disqus
Er is discussie mogelijk over (bijna) elk punt van wetenschappelijk onderzoek. De wetenschap graaft (onbedoeld) zijn eigen graf voor wat rechtspraak betreft.
Uiteindelijk gaat het om waardering van wetenschappelijk ‘bewijs’.
Rechters zijn daarvoor slechts aangewezen. Niet per definitie geschikt.
Het probleem is niet alleen dat er af en toe een fout wordt gemaakt.
Veel serieuzer is de ongelijkheid in de rechtszaal. De staat heeft politie, officier van justitie, laboratoria, forensische specialisten, etc. Deverdachte heeft een pro deo advocaat. Fouten kunnen daardoor makkelijk uitvallen in het nadeel van de verdachte. Niwt iedereen kan een peperdure strafpleiter betalen. En als er dan fouten worden gemaakt, wie helpt de verdachte dan? Daarom ben uk helemaal eens met Wagenaar dat er meer checks en balances moeten komen om fouten in de rechtszaal te corrigeren. Dat zou de waarheidsvinding ten goede komen denk ik.
” beyond any reasonable doubt”
Die ‘twijfel’ is nogal makkelijk ‘redelijk’ te beredeneren. Voor wat betreft de medische component van het verhaal en dat geldt m.i. ook -misschien wel vooral- bij de psychologische kanten daarvan.
Breek mij overigens de bek niet open over de medische (component van de) rechtspraak in Nederland. Men slaagt er (derhalve!) tot nu toe vaak niet eens in de ‘zaken’ goed dicht te timmeren
Kinderschoenen.
Psychologen die hun naam (ge/mis)bruiken om misdadigers vrij te pleiten, moet ook niet mogen, net zomin als justitie de zaak een richting in mag sturen. Wagenaar heeft naar eigen zeggen zelf onderzoek gedaan naar de zaak Demjanjuk maar waarom zou het onderzoek van Wagenaar wel kloppen en andere onderzoeken en de verklaringen van mensen niet?
Er zijn tegenwoordig wel meer wetenschappers die met een waas voor hun ogen tegen de overheid ingaan en zware misdadigers proberen vrij te pleiten, lijkt wel mode.
Wat mij betreft laten ze die Demjanjuk gaan, het is een oude man maar is die man echt onschuldig omdat iemand die overleden is dat roept?
Recht en rechtssysteem. Het feit is dat we nog altijd deel uitmaken van de groep hogere apen. Onze mentaliteit zal dus wel niet veel verschillen van dat van onze behaarde neven. Om samen te kunnen leven hebben we in de loop der jaren een ding uitgewerkt dat we gerecht noemen, ondersteund door andere dingen die we wetten noemen. Daar knelt het schoentje. Wat de een past, past de andere niet. Wie de wetten van de stam niet aanvaard of, erger nog, er tegenin gaat, wordt automatisch door de meerderheid van de troep gedemoniseerd en gestraft. Alleen maar omdat hij anders denkt en handelt. In het geval Demjanjuk is gebleken dat dat hij gestraft werd op basis van getuigenissen, niet van blatante feiten. Getuigenissen van jaren na de beweerde feiten. Ik laat in het midden of hij werkelijk schuldig was aan de hem ten laste gelegde feiten. Het groot probleem in deze zaak is dat, we merken het dageljiks, getuigen effenaf niet betrouwbaar blijken. Een getuige in de rechtbank gedraagt zich anders dan in het dagelijkse leven, wraakzucht kan meespelen, lust om toch maar iemand te straffen voor iets wat een ander met hetzelfde gedachtengoed mispeuterd heeft, en zo verder.
Elke jurist weet het: als je de ene partij gelijk geeft moet je noodzakelijkerwijze de tegenpartij ongelijk geven. En die schreewt dan: onrecht! De rechtspraak is dan een dobbelspel met 50/50 kansen, en alle laag bij de grondse streken worden in de rechtbank uitgespeeld.
Om terug te komen op Demjanjuk, als Israël zo zeker was geweest van zijn schuld had hij de strop gekregen. Ze waren dus niet zeker. En dan maar met de vent van het kastje naar de muur gesleurd. Niet echt fraai. Maar is het gerecht fraai? En onlangs nog Duitsland dat een en nder met Israël heeft recht te maken, heeft hem nog maar eens door de mangel gehaald. Weeral, niet echt fraai.
Een detail: in Israel luidde de aanklacht dat hij Iwan de Verschrikkelijke uit Treblinka was. Dat was niet bewezen. Nu in Duitsland gaat het erom dat hij een van de bewakers in Sobibor was. Het ging in Israel en Duitsland dus om twee verschillende dingen.
OK, zeer goed. Maar is het tweede geval, Sobibor, dan wèl bewezen? Een proces meer dan 60 jaar na de vermeende feiten. Zeer bedenkelijk. En met getuigen, als er nog enkele zijn, van wie het geheugen op die leeftijd in vele gevallen niet echt goed meer werkt. Als men zo verder doet in onze westerse wereld kan men even goed de wandaden van Napoleon of Lenin uit de motballen halen. En die hebben, historisch gezien, inderdaad wat op hun kerfstok! We lijken meer en meer de specialiteit te krijgen al dan niet bestaande oude koeien uit de sloot te halen. Anderzijds is het best mogelijk dat we iemand zoals Wagenaar nodig hebben om de wantoestanden in de rechtbank zelf uit te bannen, zoals Gertjan Vantland schreef. Of het zou helpen is zeer de vraag.
Wagenaar heeft zijn best gedaan de getuigen en hun verklaringen onderuit te schoppen maar hij heeft nooit kunnen bewijzen dat de getuigenverklaringen niet klopten. Nadat Wagenaar zich het vuur uit de schoenen heeft gelopen (je kunt je afvragen of Wagenaar als deskundige of als een soort advocaat van Denjanjuk optrad).Nadat Wagenaar ervoor gezorgd heeft dat Demjanjuk niet werd vervolgd doken er kamppasjes van andere kampen uit die omgeving op. Het is behoorlijk irritant, ja zelfs schandalig om te moeten lezen dat Wagenaar dit keer vraagtekens zet bij de kamppasjes en je kunt je afvragen of Wagenaar niet gewoon zijn zin wil hebben. De man beroept zich nota bene op zijn specialisatie.
Tegenwoordig duiken er steeds vaker deskundigen die hun kennis misbruiken en hun best doen criminelen vrij te pleiten. Ze schamen zich er dan niet voor bepaalde feiten gewoon weg te laten. Rechters horen ook kritisch te zijn naar mensen die maar wat filosoferen, het gaat om de feiten.
Van Wagenaar is ook een buitengewoon boeiende hoorcollegereeks op CD uitgekomen. Zie https://www.home-academy.nl/Webshop/Product/47?productCategoryId=11.
Terzijde: veel van de hoorcolleges-op-CD van Home Academy (de NRC-colleges komen daar ook vandaan) zijn een goudmijn en bron van inspiratie voor de skepticus.