Op Kloptdatwel hebben we al verschillende keren aandacht besteed aan de omvangrijke wetenschapsfraude van de Tilburgse hoogleraar Diederik Stapel. Hij verzon jarenlang onderzoeksgegevens. Vaak stelden we de vraag: ‘hoe komt zo’n man daar nu toe, wat heeft hem gedreven?’ Een interessant artikel in het blad Nature geeft een aannemelijke verklaring.
Het artikel verwijst naar het bekende experiment van Stanley Milgram uit 1963. In dit experiment bleken veel mensen bereid om proefpersonen te straffen voor foute antwoorden. Dat gebeurde met stroomstoten. Bij de eerste fouten deelden de deelnemers aan het experiment een lichte straf uit (een stroomstootje van 15 Volt). Maar veel deelnemers bleken bereid om stapje voor stapje de straf te verhogen om uiteindelijk op dodelijke stroomstoten uit te komen. In latere onderzoeken gebeurde consequent hetzelfde. Het artikel in Nature noemt hiervoor de volgende reden: iedere keer wordt de laatst uitgedeelde straf de (nieuwe) norm om de volgende straf te beoordelen. Op die manier werden de normen van de deelnemers aan het Milgram-experiment stapje voor stapje opgerekt totdat ze dingen deden waarvan ze zelf niet hadden gedacht dat ze die ooit zouden (kunnen) doen.
Toponderzoeker Diederik Stapel bekende onlangs dat hij onderzoeksgegevens heeft verzonnen
Nature veronderstelt dat dit effect ook bij wetenschapsfraudeurs optreedt. Ze zetten een eerste kleine stap, bijvoorbeeld een slordigheid die bewust niet wordt gecorrigeerd. Dit creëert een nieuwe norm, een nieuw uitgangspunt. Ineens lijkt het ook niet meer zo erg als een onwelgevallig meetresultaat wordt genegeerd. Ook dat gedrag creëert weer een nieuwe normaalsituatie. Het eindresultaat is dat het stapje voor stapje normaal wordt om alle onderzoeksresultaten te verzinnen. Onderwijl houdt de fraudeur zich voor dat zij of hij eigenlijk helemaal geen fraudeur is, iedere keer gaat het toch maar om een heel klein stapje in de verkeerde richting? Nature beschrijft dit proces als volgt:
‘To understand fraud in science, the useful lesson is the significance of that first tiny step. Every minor transgression — dropping an inconvenient data point, or failing to give credit where it is due — creates a threat to self-image. The perpetrators are forced to ask themselves: am I really that sort of person? Then, to avoid the discomfort of this threat, they rationalize and justify their way out, until their behaviour feels comfortable and right. This makes the next transgression seem not only easier, but even morally correct’.
Het artikel wijst ook op een andere belangrijke consequentie van het Milgram-experiment: de meeste mensen zijn blijkbaar bereid om stapje voor stapje hun normen op te rekken om uiteindelijke dingen te doen die absoluut onaanvaardbaar zijn. Nature vraagt zich af of dit niet ook betekent dat in veel wetenschappers een potentiële wetenschapsfraudeur schuilt. Nature onderstreept het belang van controle en samenwerking in de wetenschap. De moraal is volgens Nature: ‘breng ons niet in verzoeking’.
De getoonde foto is gemaakt door fotograaf Jack Tummers. Klik hier voor zijn website en meer foto’s van Diederik Stapel.
Of dat nou alles is wat er bij het Milgram-experiment speelde weet ik niet. Een belangrijke factor daar was dat er een proefleider was die met zijn gezag alles dekte wat er gebeurde. Als de proefpersonen protesteerden, was het de proefleider die zei dat het belangrijk was dat de proef moest worden afgemaakt, in plaats van: ‘Als u wilt stoppen dan is dat ook best, en als er ongelukken gebeuren bent u volledig aansprakelijk.’
Maar het principe van stapje voor stapje werkt op tal van andere gebieden ook. Zo legde Marc Braem op het Skepsis-congres van 1993 uit. De paragnost of het medium bouwt het geloof van de toehoorder langzaam op. Als hij meteen begint met iets fantastisch, dan zal de klant een truc vermoeden of het niet geloven.
Waarschijnlijk gaan oplichters ook zo te werk: het slachtoffer moet langzaam worden ingepalmd. En nou ik erover denk: mensen die zich totaal inzetten voor de een of andere sekte doen dat ook niet van de ene op de andere dag. Ook dat gaat meestal stapje voor stapje. Hoewel er ook verhalen zijn over mensen die van de ene dag op de andere ‘bekeerd’ worden. Misschien zijn dat ook maar achteraf-verhalen.
Bij allerlei grote ongelukken ziet men vaak dat er geleidelijk een onveilige cultuur is ontstaan. Omdat er ‘nooit’ een ongeluk gebeurt wordt er op van alles en nog wat bezuinigd, en worden er steeds riskantere dingen ondernomen.
Zelfs in de serieuze wetenschap ziet men zulk soort dingen gebeuren. Men gaat zich in een of ander theoretisch vakgebied verdiepen in steeds specialistischer details, tot het helemaal van de werkelijkheid losgezongen is.
Het principe ‘stapje voor stapje’ speelt zeker een rol bij veel misgedrag wat mensen allemaal hier op aarde plegen te doen. Maar het is niet de enige oorzaak en ten twede leidt de eerste kleine overtreding niet nootzakelijk tot dit soort naar gedrag. Als de theorie die hierboven wordt uitgelegd zou kloppen zouden wij allemaal de gruwelijkste misdadigers zijn, want we maken alle soms een klein foutje. Eigenlijk heb je door het principe ‘stapje bij stapje’ heel weinig van deze zaak opgelost.
Het stapje voor stapje-beginsel werkt ook de andere kant op. Bij zijn afscheidscollege vertelde Minnaert hoe je vooruitkomt in de wetenschap. Je moet elke keer een beetje hoger reiken, elke keer net iets boven je macht, althans net iets hoger dan wat je denkt dat je makkelijk kunt halen.
Ik wilde nog opmerken dat het niet helemaal juist is om dit artikel in Nature aan te merken als ‘Nature schrijft…’ en dergelijke. Het is een column, en dan nog een vernieuwde versie van een die op 12 september op de site van SPSP verscheen, hier: http://spsptalks.wordpress.com/2011/09/12/the-fraud-among-us-or-within-us/ Daar staat meer in, en ook een duidelijker en gemotiveerde aanbeveling wat je kunt doen om te voorkomen dat iemand de hele helling afglijdt.
Een tweede opmerking is dat het niet alleen Stapel is, maar ook de hele cultuur in het vak. Als wiskundige vond ik het ongelooflijk dat iemand artikelen gepubliceerd krijgt zonder dat ook maar iemand weet wie de ‘assistenten’ waren en waar de ‘scholen’ waren waar die onderzoeken gedaan waren.
Ik zie niet goed hoe algemene aanbevelingen zoals die van Jennifer Crocker daar iets aan hadden kunnen doen.
Afgelopen zaterdag stond er een groot interview met de studenten die erachter waren gekomen dat de publicaties van Stapel niet deugden in de Volkskrant. Ze waren nog steeds geanonimiseerd.
Die kleine stapjes verklaren wellicht hoe iemand tot zoiets in staat is… Het verklaart nog bij lange na niet hoe het mogelijk was dat hij het ongestoord kon doen! Hoe zit het met zijn assistenten en studenten? Het moet toch opvallen dat de prof. allerlei fantastische resultaten produceert, zonder dat hij ‘veldwerk’ doet? Dat hij meer en mooier produceert dan al zijn ondergeschikten? Hier hebben een heleboel mensen hun ogen gesloten. Vermoedelijk omdat de rechtspositie van een onderzoeker in opleiding heel erg slecht is. Wie gelooft een jonge onderzoeker wanneer hij zoiets aankaart? En bij wie zou hij dat moeten aankaarten? En wat gebeurt er met zijn carriere? Een professor is zo ongeveer God op aarde. Dan moet je heel sterk in je schoenen staan om daar tegenin te gaan.
En dat is denk ik precies waar het echte probleem zit. De professoren leggen nergens verantwoording af. Zij zijn in de praktijk het hoogste orgaan in het onderzoeksveld. Wanneer je in veel zaken kan doen en laten wat je weggevalt, dan kan dat ook tot je onderzoek doordringen…
Ik zie ook regelmatig oudere professoren die constant allerlei baanbrekenden uitkomsten zien, waar de jongeren gewoon meetfouten en bias zien. Het lijkt er op dat ze met de jaren steeds minder kritisch worden.