Het placebo-effect is reeds door Chaucer in de Canterbury Tales in 1340 aan de kaak gesteld en wordt in de 18e eeuw in medische literatuur genoemd. De werking van middelen zonder actieve componenten staat buiten kijf. Het woord placebo is Latijn voor “ik zal behagen”. Behagen (lees: zich beter voelen) dus zonder effectieve werkzame stof en zonder echte behandeling. Maar ook het omgekeerde komt voor en genaamd ‘nocebo’, wat letterlijk betekent “ik zal schaden”. Schaden (lees: zich slechter voelen) op basis van veronderstelde, maar niet aanwezige, schadelijke stoffen of omstandigheden.
Voorbeelden van het nocebo-effect zijn de veronderstelde bijwerkingen van medicijnen, de effecten van Voodoo, de toename van pijnbeleving als er voor pijn is gewaarschuwd en de vermeende effecten van elektromagnetische straling afkomstig van antennes en zenders.
Als voorbeeld waar dat laatste toe kan leiden, een korte schets van een klucht in drie taferelen.
In Lyon maakte het grote Franse telecommunicatie bedrijf Bouygues, plannen voor een netwerk van GSM relais antennes. Er was veel bezwaar tegen het opzetten van dit netwerk. Voor één relais antenne in Lyon leidde dat tot een verzoek aan de rechter om de bouw te verbieden. Het betrof een antenne die dicht bij een kinderopvang en een school stond. De rechter wees het verzoek af met als voornaamste argument dat er geen overtuigende bewijzen in de literatuur zijn voor een gezondheidsrisico.
Speelplaats van een school vlakbij de relais antenne (foto gemaakt door actievoerders tegen de antenne).
De antenne werd gebouwd en dat leidde na een jaar tot een verzoek in hoger beroep tot herziening van het eerdere vonnis. Argument was nu dat er wel degelijk gezondheidsproblemen waren opgetreden en die claim kon ook met gezondheidsklachten worden gestaafd. Hier was echter sprake van een toch wel raadselachtig fenomeen: de antenne was inderdaad geplaatst, maar nog niet aangesloten. Geen enkele straling had ooit de antenne verlaten. Dus moest de conclusie wel zijn dat de klachten waren ontstaan zonder dat er enige oorzaak voor was. (Dit nog los van het feit dat ook bij een werkende antenne, volgens alle onderzoek daarover, geen straling optreedt die tot gezondheidsproblemen zou kunnen leiden.)
Een duidelijk geval van het nocebo-effect. De rechter oordeelde in hoger beroep dat de stand der kennis niet was veranderd en dat de eis tot afbraak van wat de Eiffeltoren van Lyon werd genoemd, werd afgewezen.
De antenne (Eiffeltoren van Lyon) met op de voorgrond de school die als hoofdmotief werd gebruikt voor de eis tot afbraak van de antenne
De protesten tegen de antenne en de steunzenders waren daarmee niet van de baan.
Er volgde en tweede verzoek tot hoger beroep. Het nocebo-effect werd daarin niet bij naam genoemd, maar was wel de kern van het betoog. Er was dan blijkbaar geen effect van de straling aangetoond en er was ook onvoldoende bewijs voor effecten van de straling als die wel zou gaan optreden. Maar, zo betoogde men, het was wel duidelijk dat de antenne tot grote ongerustheid leidde en daarmee een gezondheidsrisico was. Het nocebo-effect was nu zelf de boosdoener geworden.
Gelukkig oordeelde het Hof van Appel dat deze redenering niet voldoende zwaarwegend was om de antenne stil te leggen. Het Hof gaf echter wel aan dat het oordeel voorlopig is. Mocht er een veel ernstiger vorm van maatschappelijke onrust ontstaan, dan zou alsnog tot sluiting kunnen worden besloten. Met andere woorden: als het nocebo-effect maar erg genoeg opspeelt, kan de waan plotseling werkelijkheid worden.
Hieronder diverse franstalige links naar dit onderwerp:
http://www.next-up.org/Newsoftheworld/EcoleGersonLyon.php
http://www2.victoires-editions.fr/ressources/storage/20110216174720-texte_loi.pdf
En hier een erg relevant stukje nocebo-onderzoek van Nederlandse bodem!
http://www.vumc.nl/onderzoek/nieuws/omwonenden-hoogspanningslijnen/
Hoe was de kwaliteit van dit onderzoek? Zie de discussie verderop.
Sluit mooi aan bij dit recente VUmc onderzoek!
http://www.vumc.nl/onderzoek/nieuws/omwonenden-hoogspanningslijnen/
(TL;DR: hoe sterker je overtuigd bent van negatieve effecten, hoe sterker je gezondheidsklachten zijn. De straling zelf doet er niet toe.)
Nou ja zeg..! Te laat! 😛
Eén kleine correctie: Chaucer (ca. 1343-1400) schreef de Canterbury Tales niet in 1340. In 1340 was hij waarschijnlijk nog niet geboren.
Placebo is bij hem overigens geen pil, maar een personage uit The Merchant’s Tale.
Placebo betekent inderdaad ‘ik zal behagen’ maar dat slaat eigenlijk niet op de intentie van degeen die de pil voorschrijft. Het is het eerste woord van de Latijnse versie van Psalm 116, en die psalm werd bij begrafenissen gezongen. Oplichters zongen die psalm bij begrafenissen om daar zelf beter van te worden, vandaar dat het woord (oneerlijke) vleier ging betekenen.Toen Chaucer zijn boek schreef, was de term ‘placebo singer’ voor dergelijke parasieten al ingeburgerd.
https://en.wikipedia.org/wiki/Placebo_%28at_funeral%29
Het oudste gebruik van de metaforische term placebo in het Engels is inderdaad van 1340, en het staat volgens de OED in Ayenbite of Inwit (dat boek is een vertaling van een Frans werk…)
Ik moet zeggen dat ik de redenering van het Hof van Appel wel vreemd vind.
Stel dat men in een strafzaak zo zou redeneren? De verdachte is weliswaar onschuldig, maar z’n aanwezigheid op straat zorgt voor zoveel onrust, dat we hem toch maar op zullen sluiten.
Lees de parabel die voorafgaat aan Max Havelaar.
(vaak foutief genoemd “Barbertje moet hangen”).
Het zal nog wel gebeuren, zie verschillende zaken in de recente justitiële geschiedenis.
Het zou goed zijn als er vaker bij dit soort projecten getest werd.
Openlijk aankondigen dat de hoogspanningslijnen of GSM-mast “volgende week aangesloten wordt” maar verzwijgen dat hij niet aangezet wordt.
En dan de klachten turven.
Is er eigenlijk ooit iemand geweest die kon bewijzen dat hij/zij voelde of een mobieltje of GSM-mast aan of uit stond? Wordt het niet tijd daar eens een speciale beloning a la JREF voor uit te schrijven?
Ah! Hier een case study van één persoon die vooral effecten vertoonde bij aan/uit schakelingen.
http://www.national-toxic-encephalopathy-foundation.org/lsustudy.pdf
Mijn probleem met veel medisch onderzoek zoals dat in http://www.vumc.nl/onderzoek/nieuws/omwonenden-hoogspanningslijnen/ is de korte tijdspanne tussen eerste indiening van een paper en uiteindelijke acceptatie. Deze ligt meestal in de orde van enkele maanden. In de hardere wetenschappen is die tijdspanne in de orde van een jaar. Kortom, hoe serieus moeten we het review proces van medische tijdschriften nemen? Heeft iemand daar inzicht in?
Ik zie niet waarom enkele maanden of een jaar nu een wezenlijk verschil zou uitmaken. Het wordt wat anders bij bladen die de peer review in een enkele weken of zelfs dagen afdoen.
Maar ik denk dat er ook wel redenen voor zijn waarom het bij natuurwetenschappelijk stukken langer duurt, daarin worden vaak nieuwe methoden gebruikt, in de medische artikelen worden meestal welbekende methoden toegepast, dan is het toch wat makkelijker om tot een goed oordeel te komen,
In veel natuurwetenschappelijke artikelen gaan er inderdaad een of meerdere iteratieslagen overheen voor publicatie. In medisch onderzoek blijkbaar niet. Je suggereert dat het meer routinematig gebeurt en daar ligt nu net het probleem. Er wordt juist geen goed oordeel gevormd. Hoe verklaar je anders de discrepantie in de de uitkomsten van de vele onderzoeken naar schadelijkheid van de gezondheid van EMV? Ik heb zelf een aantal van dergelijke onderzoeken gelezen en het rammelt nogal. Vandaar. De review stelt echt niet veel voor.
Ooh, nu gaat het echt eens om de inhoud (kwaliteit van peer-reviewed papers) en dan haakt iedereen af? Ik probeer het nog maar eens, hoe verklaren jullie de discrepantie in de uitkomsten van de vele (peer-reviewed) onderzoeken naar schadelijkheid van de gezondheid van EMV?
De vraag is dan onmiddellijk: welke discrepantie en welke onderzoeken? Dat zijn er namelijk zo’n 25.000. Als je dan het kaf van het koren scheidt, concludeert ook de WHO dat “based on a recent in-depth review of the scientific literature, the WHO concluded that current evidence does not confirm the existence of any health consequences from exposure to low level electromagnetic fields” (http://www.who.int/peh-emf/about/WhatisEMF/en/index1.html ).
Er zijn allerhande verklaringen te geven voor eventuele discrepanties. Denk aan een slechte onderzoeksopzet, te weinig proefpersonen, het niet blinderen van onderzoekers of proefpersonen, het onterecht één-op-één omzetten van resultaten bij muizen (of mieren) naar mensen, het verwarren van biologische effecten met schadelijke effecten, vergaande conclusies trekken uit in vitro-onderzoek (doorgaans niet representatief voor in vivo-situaties), het als baanbrekend resultaat presenteren van een toevalstreffer tussen 30 niet-significante resultaten etc. etc. Zelfs een goede studie kan een vals positief resultaat opleveren. En zelfs een studie met gebreken kan publicabel zijn, als de gebreken maar onderkend worden.
Je hebt natuurlijk wel een punt dat het proces van peer review bij een aantal tijdschriften (niet alleen medische) niet op orde is. ‘Peer review’ is bij hen niet meer dan een kreet. Ik denk niet dat veel mensen het Tikrit Journal of Pharmaceutical Sciences of het Pakistan journal of zoology serieus nemen, ook al presenteren die zich als ‘peer reviewed’. Dat neemt niet weg dat in enkele maanden best een serieuze peer review kan plaatsvinden. In de tijdspanne ligt het probleem niet.
Beste Laurens,
Ik bedoel discrepantie in de UITKOMSTEN van de onderzoeken. Je geeft het antwoord zelf al. Een aantal x heeft als conclusie: EMV schaadt de gezondheid, de rest (25.000-x) heeft als conclusie: geen schadelijke effecten voor de gezondheid. Slechts een van de twee uitspraken kan waar zijn, dus x of (25,000-x) onderzoeken zijn ten onrechte gepubliceerd. Wie er ook gelijk heeft, zowel x als (25.000-x) zijn groot en dus dat heel veel papers ten onrechte gepubliceerd zijn. En dus schort er heel veel aan de peer-review. Het is niet onwaarschijnlijk dat de tijdspanne van de review daarin een goede maat is; een matige review is snel gedaan, een goede kost tijd en behelst veelal een aantal iteraties tussen auteur en reviewer. Verwijzen naar een peer-reviewed paper, zoals op kloptdatwel.nl veelvuldig gebeurt zegt dus niets. Tenzij men de waarde van een paper eerst zelf beoordeelt. Maar gebeurt dat? Niet veel mensen zijn daartoe geëquipeerd. Gezien Laurens’ betoog en bovenstaande ben ik benieuwd hoe kloptdatwel.nl omgaat met verwijzen naar peer-reviewed papers? Hoe schatten zij de waarde van een paper in?
Je slaat een stapje over: als onderzoek schadelijke effecten laat zien van EMV (goed opgezet, significant enzo), dan is de conclusie op dat ene onderzoek natuurlijk nooit ‘EMV schaadt de gezondheid’, maar eerder iets als ‘dit resultaat geeft ondersteuning aan de hypothese dat EMV schadelijk is’. Maar dat resultaat kan dus best een vals positief zijn. Dat het gepubliceerd wordt is juist goed, mits de peer review misleidende en verkeerde conclusies eruit filtert. Maar dat laatste gaat natuurlijk mis met onderzoeken van pseudowetenschappers die in hun eigen tijdschriftjes artikeltjes schrijven.
Helemaal eens, 1 onderzoek kan nooit uitsluitsel geven, slechts een indicatie. Daarom moeten onderzoeken herhaald worden om meer zekerheid te krijgen. Anderzijds, als orde 10.000 onderzoeken A concludeert en eenzelfde aantal concludeert B dan zijn of (i) vele onderzoeken slecht uitgevoerd en ten onrechte gepubliceerd, dan wel (ii) het effect dat bestudeerd wordt is zo klein (verdwijnt in de ruis) dat heel veel onderzoek nodig is het signaal eruit te filteren.
Als je 10.000 vóór en 10.000 tégen hebt, dan is het al bij voorbaat zinloos nog 1 onderzoek toe te voegen.
Dan kun je beter een meta-analyse doen. Bij homeopathie kun je dan concluderen dat goed opgezette en uitgevoerde onderzoeken vooral slechts placebo-effecten aan homeopathie toeschrijven. Dat zal bij ems waarschijnlijk niet anders zijn.
En hier dus weer een tragisch verhaal over iets dat aan het nocebo-effect te danken is.
http://scienceblogs.com/insolence/2015/12/04/did-electromagnetic-hypersensitivity-lead-to-the-suicide-of-a-teenaged-girl/