Dikmakende bubbels?

Dat veel frisdrank drinken niet zo’n geweldig idee is als je je gewicht binnen de perken wil houden, is wel bekend, er zit meestal nogal wat suiker in. Zelfs light frisdranken zijn verdacht, want je lichaam zou bij het zien van het drankje een suikerboost verwachten, maar omdat die dan uitblijft, ga je meer andere zaken nuttigen. Maar nu zou ook het koolzuur in frisdranken al misse boel zijn. Tenminste, als we af mogen gaan op onderzoek van de Birzait Universiteit in Palestina.

Het gaat allemaal om dit artikel in Obesity Research & Clinical Practice (Elsevier): Carbon dioxide in carbonated beverages induces ghrelin release and increased food consumption in male rats: Implications on the onset of obesity van Dureen Samandar Eweis, Fida Abed en Johnny Stiban.

Wat hield het onderzoek samengevat in? Vier groepen ratten kregen verschillende dranken voorgeschoteld: kraanwater, frisdrank met prik, light frisdrank met prik, of frisdrank (met suiker) waar de prik was uitgehaald. Eten mochten de proefdieren naar believen. Resultaat na 110 dagen: de beestjes die drank met bubbels hadden gekregen wogen gemiddeld 450 gram en in de groepen op kraanwater of ontprikte frisdrank wogen ze gemiddeld 380 gram. Eh? Ja, zo lijkt het er opeens op dat koolzuur de grote boosdoener is qua dikmaken en niet de suiker. Verrassend.

In mei dit jaar ging het nieuwtje rond in de Engelstalige media met het soort koppen dat we daarbij kunnen verwachten: Fizzy water could cause obesity by encouraging you to eat more, EAU DEAR Fizzy water could make you FAT, reveal scientists…and you could be better off drinking ‘flat’ sugary drinks, Fizzy water could be making you fat – here’s how.
De Volkskrant liet internist-endocrinoloog Aart Jan van der Lelij aan het woord. Van der Lelij is gecharmeerd van de studie, die netjes opgezet lijkt. Het zou allemaal draaien om het hormoon ghreline. De onderzoekers deden ook metingen aan de ingewanden van (andere) ratten die kort nadat ze gedood werden met de vier soorten drank werden behandeld.  Ze laten zo zien dat dat hongerhormoon toenneemt bij het ‘nuttigen’ van koolzuurhoudende dranken. Hoger ghrelinegehalte, meer honger, meer eten als dat voorhanden is, en dus wordt je dikker. Klinkt bijelkaar best plausibel. Hoe het koolzuur zorgt voor meer ghreline, dat is nog niet duidelijk. Van der Lelij vindt de geopperde verklaring in het artikel – de maag zou worden uitgerekt door het koolzuur – echter niet zo voor de hand liggend.

In de meeste nieuwsberichten over dit onderzoek wordt terecht opgemerkt (meestal door geraadpleegde experts) dat het gaat om een studie met ratten en dat je de resultaten niet zomaar kunt vertalen naar mensen. Ook wordt er gerept van andere oorzaken die het gewichtsverschil kunnen verklaren, verschil in beweging, ander dieet. Maar in het artikel zijn daarvoor geen directe aanwijzingen te vinden. Wel andere zaken die opvallen, daarover zo meteen meer. En in de studie staat ook een experiment beschreven met 20 mannelijke studenten die de verschillende drankjes te drinken kregen. Ook bij hen werd een hoger ghrelinegehalte gevonden als ze de dranken met koolzuur hadden genuttigd.

Het blijkt weer eens de moeite waard het artikel zelf te lezen en niet alleen het abstract. Wie dat doet komt meteen al tot de ontdekking dat het om maar 16 ratten gaat. Vier per groep! Alleen in de berichtgeving van The Independent zag ik dit vermeld. Dit lage aantal weerhield de onderzoekers niet om standaard statistische tests (ANOVA) te gebruiken om daar hun diverse significante verschillen mee te vinden. Hier had toch wel even uitgelegd mogen worden waarom het gebruik van deze test gerechtvaardigd zou zijn. En welk enorm effect dachten ze van te voren wel niet te vinden als ze met zo weinig proefdieren zijn gestart?
Het is een ook wel een beetje apart dat in de vrij toegankelijke samenvatting wel het aantal menselijke proefpersonen staat (terwijl dat eerder een matig opgezet experimentje voor erbij lijkt te zijn), maar dus niet het aantal proefdieren in het hoofdexperiment.

De gewichtstoename van de ratten laat ook wat merkwaardigs zien. Volgens het artikel werden ze zolang experiment duurde elke dag gewogen. De grafiek (A) laat dan sowieso niet alle data zien (klik voor vergroting), er missen nogal wat punten zo tussen dag 25 en 45.

Wat ook opvalt is dat de groep van de ontprikte frisdrank tot tweemaal toe een behoorlijke gewichtsafname doormaakte. Wat zou daar de oorzaak van kunnen zijn? Misschien klopt de hele grafiek wel niet, omdat er ook data lijkt te missen. Ik heb de corresponderend auteur via e-mail gevraagd hoe dit zit (nadat ik iets eerder al anoniem via PubPeer een paar vragen had neergelegd), maar die reageert vooralsnog niet. [zie update onderaan]

Bij nog een keer lezen vielen meer zaken op. Raar is namelijk dat de gepresenteerde resultaten die van dag 110 zijn, terwijl je toch de indruk krijgt als je het artikel leest, dat het experiment een jaar duurde. Er staat in ieder geval in dat de groepen gevormd werden toen de ratten (afkomstig van twee worpen) 23 dagen oud waren, dat er na zes maanden in het experiment bloed werd afgenomen, en dat na afloop van het experiment (na 1 jaar) de ratten werden gedood om hun levers te kunnen onderzoeken op vervetting.
Uit het artikel maak ik ook op dat de ratten per groep in een kooi zaten. Er wordt namelijk gesproken over de gemiddelde hoeveelheid voedsel die per kooi verorberd werd. Er hoeft maar een keer iets mis gegaan te zijn met de (standaard)voeding die een kooi kreeg en een hele groep reageert daar op. En was het niet heel logisch geweest om een groep mee te nemen die koolzuurhoudend water zou krijgen? Eigenlijk was dat voor de vraagstelling een interessantere groep geweest dan die op light frisdrank.

Aan het eind van het artikel worden een aantal mensen bedankt, waaronder de twintig studenten die deelnamen:

Moreover, it can not be underestimated that the brave students who battled hunger and the horrible taste of degassed beverages provided a key piece of data for the successful completion of this study.

Je zou natuurlijk ook kunnen denken dat de eetlust van die ongelukkige ratten in de groep met de ontprikte frisdrank gewoonweg minder was vanwege die verschrikkelijke smaak …

Update 5 juli
15:17
Zul je net zien, publiceer je dit bericht met daarin de opmerking dat een reactie van de onderzoekers vooralsnog uitbleef, krijg je opeens een mailtje. Stiban reageerde kort op mijn vragen. Er ontbreken inderdaad dagen in figuur 1A, op die dagen zijn de ratten niet gewogen. Zijn studenten hadden geen toegang tot de ratten op dagen dat de universiteit officieel gesloten was of omdat ze vanwege religieuze feestdagen niet in gelegenheid waren op de universiteit te komen. Dat de groep ratten op ontprikte frisdrank gewicht verloor, klopt inderdaad. Maar omdat ze snel weer aankwamen hebben ze dat niet verder onderzocht, er leek immers geen pathologische oorzaak te zijn. De statistiek was zo toegepast op verzoek van de reviewers, Stiban gaf eerlijk aan zelf nauwelijks op de hoogte te zijn van de verschillende testen.

22:10
En na nog een mail heen en weer weet ik nu dat de ratten wel het hele jaar op hetzelfde drankje bleven, dat hun gewichtstoename min of meer op dezelfde wijze voortging en dat na een jaar de ratten op bubbels nog steeds zwaarder dan hun collega’s op water en het ontprikte fris. Waarom ze alleen de resultaten na 110 dagen gaven is me nog steeds niet duidelijk en het doet vermoeden dat de verschillen na een jaar niet zo indrukwekkend zijn geweest.