Pepijn van Erp

Dat de lockdownmaatregelen allerlei vervelende effecten hebben, zal niemand ontkennen. Een hoogleraar van de Erasmus Universiteit doet er wel erg ruige uitspraken over, bijvoorbeeld over het aantal mensen dat wereldwijd zal sterven van de honger door de lockdowns. Haar uitspraken blijken echter gebaseerd op een schatting die nogal uit de losse pols is gedaan en een verkeerde interpretatie van wat hulporganisaties aan gevolgen zien. 

Michaéla Schippers, hoogleraar psychologie aan de Erasmusuniversiteit, trad al snel naar voren als criticus in de discussies over de maatregelen die de overheid neemt om de verspreiding van het coronavirus te beteugelen. Ze dook op bij demonstraties van de firma Viruswaarheid en was te gast in hun zoomsessies, tekende een brandbrief, gaf meerdere interviews bij Café Weltschmerz en recentelijk was ze te zien in een programma van het Rennaisance Instituut, het wetenschappelijk bureau van Forum voor Democratie. Ook in de mainstream media was haar geluid te horen. Op 3 oktober zat ze in het programma dr. Kelder en Co en een paar dagen later bij Jinek.

Haar verhaal: de beperkende maatregelen die nagenoeg alle landen genomen hebben – de lockdowns – hebben desastreuze neveneffecten. Mensen zouden enorme psychologische schade oplopen, de economieën gaan naar de knoppen en er zouden miljoenen mensen gaan sterven van de honger omdat de voedelvoorziening in gevaar komt. Honderd miljoen mensen zouden de hongerdood tegemoet kunnen zien alleen al in ontwikkelingslanden! Over deze laatste claim verbaasde ik me meteen al toen ik die haar voor de eerste keer hoorde uitspreken. Toen ik er, alweer een paar weken geleden, indook bleek al snel dat deze ‘schatting’ een slag in de lucht is.

Schippers schreef een onheilspellend overzicht van alle gevolgen in een artikel getiteld For the Greater Good? The Devastating Ripple Effects of the Lockdown Measures. Daarin schrijft ze:

For instance, early on in the crisis it was already estimated that at least 100 million people will die from hunger due to the lockdowns (Zetzsche, 2020), and as the lockdowns continue or even renewed in the upcoming times, the costs in terms the socio economics [sic] could be very high.

En:

It is expected that there will be an enormous increase in hunger and poverty, in part due to distortions in many supply chains around the world (Boone et al., 2020; Buheji et al., 2020). This will be especially so in developing countries with prior challenges of socio-economic and livelihood issues (Buheji et al., 2020), which will more directly be related to excess mortality (Kalu, 2020; Zetzsche, 2020).

En tenslotte is de claim ook opgenomen in de overzichtstabel aan het eind van haar artikel:

Reden om eens goed te kijken naar dat artikel van deze Dirk A. Zetzsche, die hoogleraar financieel recht is aan de universeit van Luxemburg. In het abstract van zijn One million or one hundred million casualties? The impact of the COVID-19 crisis on low-and middle-income countries staat meteen iets waarvan je alarmbellen zouden moeten afgaan:

This paper argues that the overall impact of the COVID-19 crisis on the least developed and developing countries is massive, with a potentially very high number of casualties: we float an entirely arbitrary figure of 100 million.

Entirely arbitrary? Serieus? In het behoorlijk uitgebreide artikel komt er wel iets van een onderbouwing maar erg overtuigend is die niet. Maar daar doet Zetzsche eigenlijk ook niet zo geheimzinnig over:

We lack the necessary means to estimate the impact of the economic factors on the food supply in LDCs/developing countries. Therefore, rather than providing a detailed estimate, we look at the relevant history. The last periods in which the world’s largest economic powers were entirely focused on themselves was during the two world wars (1914-1918 and 1939-1945). The impacts of these wars in terms of hunger and famine were long and devastating. While less than 15 million people died from famine in the 1910s, this number reached approximately 80 million in both the 1920s and 1940s.

If the current crisis is to have a similar impact, then in addition to the 1 to 3 million people dying directly from the virus, we could expect another 80 million indirect casualties exclusively in LDCs/developing countries – bringing the total death toll closer to the 100 million used arbitrarily as the hook in the title of this paper.

Wat hier gebeurt is toch wel een beetje vreemd. Ja, er waren grote hongersnoden in de genoemde perioden, vooral in China en Rusland, maar om die nu toe te schrijven aan het totaal op zichzelf gefocust zijn van de grootste economieën lijkt me een lastig te verdedigen standpunt. Maar zelfs als je daarin mee zou gaan, dan hebben we het dus over sterfte door honger verspreid over meerdere decennia. En Zetzsche schrijft letterlijk dat hij die 100 miljoen als een aandachttrekkend ‘haakje’ in de titel heeft gezet. Schippers lijkt hij er in ieder geval mee gevangen te hebben.

Iets verder, schrijft hij ook nog:

At the same time, we cannot claim precision with regard to the prediction of 100 million casualties – in fact the author of this paper would be more than happy to be proved wrong. To clarify, we use the 100 million casualties as a rough but drastic forecast to convey the message that the crisis will have a very severe impact on LDCs/developing countries,

Overigens is het artikel van Zetzsche sinds Schippers er aan refereerde in haar artikel al weer engiszins aangepast (het is nog steeds een working paper, niet peer reviewed) en heeft het een co-auteur gekregen, Roberta Consiglio. Achter de zin over het ‘haakje’ staat in deze nieuwe versie over de vergelijking met hongersnoden in de vorige eeuw nu toegevoegd: “(in particular, we cannot exclude that the correlation between the world war years and famine is a coincidence, or that the famine are indirect results of war rather than economic neglect)”, waarmee ze het punt eigenlijk zelf al onderuit halen.

In de meer recente interviews heeft Schippers het echter over een bijgewerkte schatting van 138 miljoen. Bij dr. Kelder en Co:

De conclusies die ze trekt zijn nogal woest, zoals presentator Jort Kelder ook benadrukt.  “Het aantal doden door huiselijk geweld verdubbelde in een aantal landen. De schatting is dat de komende tijd wereldwijd 138 miljoen mensen zullen overlijden aan honger als gevolg van de maatregelen. Er worden 60 miljoen werklozen verwacht, alleen al in Europa.

(terug te luisteren in het gesprek vanaf ongeveer de derde minuut)

Die 138 miljoen klinkt preciezer en doet vermoeden dat die gebaseerd is op nieuwe wetenschappelijke analyses, maar dat is niet zo. Navraag bij Schippers via haar LinkedIn-pagina bevestigde mijn vermoeden: het getal komt niet uit gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek, maar uit nieuwsberichten. Ik had het zelf al aangetroffen bij het World Food Programme. In een bericht van 17 september schrijft de organisatie (transcript van een mondelinge bijdrage aan de Veiligheidsraad):

Five months ago, I warned the Council the world stood on the brink of a hunger pandemic. A toxic combination of conflict, climate change and COVID-19, threatened to push 270 million people to the brink of starvation. Famine was real. It’s a terrifying possibility in up to three dozen countries if we don’t continue to act like we’ve been acting.

Fortunately, since we talked about this back in April the world really listened. Donors, leaders all over the world responded, they acted. Countries large and small took extraordinary measures to save the lives of their citizens and support their economies, spending $17 trillion on fiscal stimulus and central bank support. The IMF and the G20 nations threw a lifeline to the poorest nations by suspending debt repayments. That made a huge impact.  Donors stepped up with advanced funding so we could pre-position food and move cargo earlier, as well as supporting with additional life-saving dollars. With our donors’ help, the global humanitarian community launched a huge and unprecedented global fightback against the Coronavirus.

Along with our partners, WFP is going all-out to reach as many as 138 million people this year – the biggest scale-up in our history. Already, in the first six months of 2020, we’ve reached 85 million people.

Het gaat hier dus niet om 138 miljoen mensen waarvan ingeschat wordt dat ze van de honger sterven, maar om het aantal dat het WFP beoogt te helpen met voedselsteun dit jaar! Bedenk daar ook bij dat vorig jaar – voordat het coronavirus rondging – er al 97 miljoen mensen werden geholpen door het WFP. Het zijn enorme aantallen, in veel streken op deze wereld is het helaas aanzienlijk minder goed toeven dan in ons kikkerlandje. Het is echter ook niet zo dat al die mensen met honger meteen doodgaan.

Hoeveel extra doden door honger kunnen we dan wel verwachten? Oxfam berichtte dat aan het einde van dit jaar wel eens twaalf duizend mensen per dag zouden kunnen sterven van honger door oorzaken die je kunt relateren aan de coronacrisis. In een media briefing van 9 juli staat hoe ze bij die schatting komen (pdf). Het WFP gaat er dus vanuit dat er ongeveer 121 miljoen mensen bijkomen die in crisis-level hunger or worse verkeren. Dat brengt dat totaal dan op 270 miljoen, want er verkeerden dus al erg veel mensen in die ellendige toestand zonder dat corona een rol speelde. In de voetnoten staat hoe je dan op het geschatte aantal sterfgevallen komt:

Verwacht worden dus ongeveer 9.000 extra hongerdoden per dag aan het einde van het jaar. (Het is niet zo verwonderlijk dat een hulporganisaties als Oxfam in de berichtgeving voor de bovengrens kiest.) Een schatting voor heel 2020 geven is niet zo eenvoudig. Laten we voor het gemak aannemen dat het probleem gedurende het jaar geleidelijk toeneemt. Dan komen we aan extra hongerdoden uit op ruim 1,6 miljoen. Ik denk dat we wel kunnen stellen dat dat in orde grootte zal liggen van het aantal doden dat direct aan covid-19 zal worden toegeschreven dit jaar. En er is ongetwijfeld sprake van overlap, bij hongersnoden overlijden slachtoffers uiteindelijk vaak vanwege infecties. Die 1,6 miljoen is sowieso een fors aantal, bijvoorbeeld drie keer zoveel als het aantal hongerdoden dat er in de periode 2010-2016 gemiddeld jaarlijks te betreuren viel. (Zie bijvoorbeeld Our World in Data voor historische cijfers oer honger).

En kunnen we die 1,6 miljoen dan wel toeschrijven aan de lockdown? Ook dat lijkt me te kort door de bocht. Over wat er gebeurd zou zijn met de voedselvoorziening als de overheden wereldwijd het virus ongemoeid hadden laten verspreiden, durf ik geen uitspraken te doen, maar het lijkt onvoorstelbaar dat er dan ook geen ontwrichtende werking op de voedselvoorziening zou zijn geweest.

Kortom: de suggestie dat lockdowns tot wel 138 miljoen extra doden door honger zullen veroorzaken is sowieso enorm overtrokken en ook weinigzeggend als je ook niet een goede schatting maakt van hoeveel hongerdoden er zouden vallen zonder maatregelen.