Het programma Zembla besteedde donderdag 24 januari voor de tweede keer aandacht aan het lot van de honingbij. ‘Moord op de honingbij II‘ gaat vooral over de banden van bedrijven, die insecticiden leveren, met de Universiteit Wageningen en de mogelijke beïnvloeding die daaruit voort zou kunnen komen op de adviezen die het Ministerie van Landbouw aan Wageningen vraagt. In Nederland zijn die adviezen een stuk ‘industrie-vriendelijker’ dan in ons omringende landen. En dat is zorgelijk, omdat het niet goed gaat met de bijen en er internationaal toch wel consensus lijkt te ontstaan dat die insecticiden (in het bijzonder de neonicotinoïden) hierbij een cruciale rol spelen.
Aan het einde van de uitzending wordt een doemscenario geschetst: wat zou er gebeuren als de bijen inderdaad uitsterven? In China zouden ze er al over mee kunnen praten. Daar hebben mensen de rol van de verdwijnende bijenvolken noodgedwongen overgenomen en moeten honderden kinderen perenbomen inklimmen om daar met de hand de bloesems te bestuiven. Maar hier schoot Zembla uit de bocht. Die handbestuiving heeft een andere oorzaak.
Bekijk de uitzending vanaf 37:55 (embedden van programma’s kan helaas niet meer bij de NPO)
Realistisch doemscenario of framing?
“Aan de andere kant van de wereld is de honingbij inmiddels zo goed als uitgestorven.“, zegt de voice-over dreigend. Ik had bij het zien van dit fragment echter meteen een ‘niet pluis’-gevoel, het paste iets te mooi in het verhaal van de actievoerders tegen deze insecticiden. Het levert mooie plaatjes op en het beeld van de kinderen als menselijke bijen blijft makkelijk hangen. ‘Worden we hier niet geframed?’, was mijn gedachte.
Met even zoeken op Internet vond ik een interessant rapport: Hand pollination of pears and its implications for biodiversity conservation and environmental protection — A case study from Hanyuan County, Sichuan Province, China (pdf). Hierin wordt de geschiedenis van de perenteelt in Hanyuan vertelt en de relatie met het verdwijnen van de bijen uit de doeken gedaan. En dat zit net wat anders dan je zou denken. De beelden van Zembla komen overigens uit de documentaire ‘Silence of the Bees‘, die op Youtube staat en de eerste auteur van het rapport, Tang Ya, komt daarin ook nadrukkelijk aan ‘t woord (41:40). We kunnen er dus wel gerust op zijn, dat we met dit rapport dé bron te pakken hebben.
Oorsprong van de handbestuiving
De perenteelt in het gebied is pas goed op gang gekomen begin jaren ’80 van de vorige eeuw. Daarvoor was het geen economisch belangrijk gewas. De inheemse perensoorten werden over het algemeen gewoon bestoven door bijen of wind, maar dat leverde niet echt geweldige opbrengsten op. Veel bloesems blijven normaal onbevrucht. Het was al wel bekend dat je een veel hoger percentage bevruchtingen kon krijgen als je het met de hand doet.
Toen het economische beleid in China wat geliberaliseerd werd en ook de voedselvoorziening grotendeels op orde was, kwam er meer ruimte om luxere gewassen, interessant voor de export, te telen. In Hanyuan stapten veel boeren over op de peer en werd het veel meer een industriële teelt. Die haalde echter alleen een hoog rendement door die handbestuiving. Het is iets ingewikkelder dan ik nu schets, het verschil in bloeitijd tussen inheemse en ingevoerde soorten heeft er ook mee te maken. Als je precies wilt weten hoe het zit met de bestuiving van de perenbloesem, moet je het rapport zelf lezen of een aardig goede samenvatting [gearchiveerde link] daarvan. De bijen deden het in ieder geval gewoon niet goed genoeg en door de lage arbeidskosten kon, en kan, het nog steeds uit.
Tegelijkertijd met de enorme opschaling van de perenteelt, werden de boeren ook meer geconfronteerd met ongedierte (‘Pear Lice’, Psylla), die bestreden werd met veelvuldig gebruik van insecticiden. Dit is vermoedelijk wel de belangrijke oorzaak van het achteruitgaan van de wilde bijensoorten in de regio. Maar voor de gedomesticeerde bijen speelt ook wat anders mee: de rondtrekkende imkers hebben over het algemeen niets te zoeken in de streken waar bijna alleen peren worden gekweekt. De perenbloesems geven namelijk geen nectar, zodat je de bijen met suikerwater zou moeten bijvoeren en je blijft dan ook verstoken van de lucratieve honingopbrengst.
Hoe lang nog?
Het een en ander zal wel veranderen nu de arbeidskosten in China stijgen en veel jonge mensen naar de steden trekken. Ook vinden veel boeren het bestuiven met de hand maar veel en moeilijk werk. Het ligt voor de hand dat het binnenkort voordeliger zal zijn om een schralere oogst te accepteren met louter natuurlijke bestuiving door bijen en wind. We moeten alleen hopen dat het ruime gebruik van insecticiden het milieu niet zo heeft verpest dat er een lang na-ijl effect is en dat er een veilig alternatief gevonden wordt voor de bestrijding van het ongedierte.
Oorzaak en gevolg
De opmerkelijke handbestuiving is dus niet uit nood geboren vanwege de bijensterfte, maar het is eerder andersom: de handbestuiving maakte het mogelijk om op grote schaal, economische rendabel, peren te kweken, maar de ongediertebestrijding die daar ook bij kwam kijken, was funest voor de bijenstand. Dit vonden ze blijkbaar bij Zembla te ingewikkeld om uit te leggen. De Utrechtse wetenschapper dr. Jeroen van der Sluijs, die het verhaal in de uitzending aanhaalt, had het de onderzoeksjournalisten namelijk wel uitgelegd, lichtte hij mij toe per e-mail. Hij wijst erop dat het de verantwoordelijkheid van Zembla is om het zo kort door de bocht te brengen. In een eerder interview noemt Van der Sluijs het echter ook zonder dat de achtergrond goed naar voren komt. En op de website ‘www.bijensterfte.nl‘, die Van der Sluijs beheert, staat ook niet hoe het precies zit: ‘In delen van China moeten fruittelers al noodgedwongen met de hand bestuiven’. Op die site staat overigens wel ergens een link naar het bovengenoemde rapport en lijkt mij verder een uitstekend initiatief, omdat het heel veel documentatie bij elkaar brengt.
Al met al wordt het verhaal toch een beetje een ‘leugentje om bestwil’. De tegenstanders van een verbod op de neonicotinoïden (de industrie, al dan niet geholpen door Wageningen) verdedigen hun standpunt vast ook met het vertellen van halve waarheden. Maar het pleidooi voor een verbod op die insecticiden is toch al sterk genoeg zonder deze verdraaiing van de feiten?
Update 29-1-2013: Van der Sluijs heeft een blog geschreven op www.bijensterfte.nl over deze handbestuiving bij peren en of het als ‘wat als’-scenario wel het meest geschikte voorbeeld was.
