Pepijn van Erp

Arme Bruno Santanera. In 2005 verloor hij de rechtzaak tegen TROS Radar, het programma dat zijn handeltje met de BioStabil 2000 helemaal onterecht kapot had gemaakt. Onlangs kondigde hij aan opnieuw tegen de TROS te gaan procederen. Op de website www.biostabil.net verscheen een uitgebreid rapport waarin Santanera laat zien hoe Radar suggestief te werk is gegaan en zelfs leugens verteld heeft. In het rapport zijn ook een aantal onderzoekjes van serieuze wetenschappers opgenomen, die de beweringen van Radar onderuit halen. Tenminste, dat moeten we dan maar aannemen. In het nieuw aangespannen kort geding deed de rechter op 20 september echter een voor Santanera teleurstellende uitspraak: ‘Eerder vonnis, waarin uitlatingen van TROS m.b.t. BioStabil rechtmatig zijn bevonden, heeft bindende kracht; deze uitlatingen kunnen niet opnieuw in kort geding worden beoordeeld.‘

Als u niet meer precies weet waar het met die BioStabil om draaide, is het misschien aardig om eerst eens de bewuste uitzending van Radar (BioStabil 2000 onder de loep) terug te kijken.

https://www.youtube.com/watch?v=kQ316USo-9A

Het kort geding is nu dus verloren door Santanera en de rechter acht het ook niet waarschijnlijk dat de volgende stap, een bodemprocedure, het beoogde resultaat zal opleveren. Santanera wenst het intrekken van een artikel de website van de TROS (‘BioStabil is terug als placebo‘) en een rectificatie door de TROS in De Telegraaf om al de fouten in het programma terug te trekken. Die fouten betreffen de opmerkingen dat ‘de magneet geen aarde bevat’, ‘er geen sprake is van “rare earth”(zeldzame aarde) uit Zaïre’, ‘de magneet slechts een magneetje is en maar een kracht bevat van 1.200 Gauss’, ‘de BioStabil 2000 niet gepatenteerd is’ en dat ‘de winkelwaarde van de zilveren hanger slechts 40 euro is’.
Dat die beweringen als je ze heel letterlijk neemt onjuist zijn, is overigens niet geheel ongeloofwaardig. Maar lees daarvoor het getuigschrift van Sanatanera zelf en bedenk tegelijkertijd dat het allemaal niet zoveel uitmaakt voor de vraag of de BioStabil werkt.

De eis dat artikel op de website van de TROS in te trekken, wordt onderbouwd met het onderzoek van dr. Anne Marie C. Plass-Meeuwsen. Zij deed onderzoek naar de talloze brieven die Santanera kreeg van zijn klanten en die ook nadrukkelijk getoond worden in de aflevering van TROS Radar. Ze nam er 652 mee in haar onderzoek, dat verder nog uit een analyse bestaat van de wetenschappelijk bekende literatuur over de invloed van statische magneten op de gezondheid.
Begin 2010 kon Radar blijkbaar nog niet achterhalen wie Santanera had ingeschakeld; het artikel meldt het als volgt:

‘Een tijd lang was het stil rond de BioStabil, maar nu doet Santanera dus weer van zich spreken. ‘In het diepste geheim’ schakelde hij wetenschappers in van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zó geheim zelfs, dat hun identiteit niet wordt prijsgegeven.

Over dit onderzoek is gedoe geweest tussen Santanera en Plass. In een artikeltje in het Dagblad van het Noorden (maart 2011) was te lezen dat Plass dit onderzoek eigenlijk niet met de door haar in de wetenschappelijk wereld gehanteerde naam wilde ondertekenen, maar alleen met haar meisjesnaam. Santanera wilde haar daar toch toe dwingen en liet zelfs beslag leggen op haar loon. Uiteindelijk is het geschikt, maar aan het document te zien heeft Santanera hierbij volledig zijn zin gekregen. Op elke pagina staat keurig de paragraaf van Plass. Wat zij aan de schikking had, weet ik niet. Misschien vermeed ze hierdoor alleen het moeten betalen van de proceskosten.

In zijn getuigschrift positioneert Santanera het rapport als volgt:

In 2009 heeft Bruno Santanera aan dr. A.M.C. Plass, Universitair onderzoekster, Community Genetics te Amsterdam, persoonlijk opdracht gegeven voor een wetenschappelijk onderzoek. In 2010 heeft hij het prestigieuze onderzoeksrapport mogen ontvangen.

Duidelijk is in ieder geval dat het onderzoekje is aangepakt als privéproject en niet als medewerker in dienst van de Vrije Universiteit. Dat is maar goed ook, want de conclusies doen mijn wenkbrauwen fronsen. Helaas moeten we het doen met de laatste paar pagina’s van het rapport, want hoewel ik Plass en Santanera verscheidene malen heb gemaild met het verzoek om het hele rapport, kreeg ik het tot dusver niet. Plass reageerde überhaupt niet op vragen. Het rapport heet “Self-perceived effectiveness of the use of a static magnetic pendant (Biostabil 2000®): a mixed methods analysis of the spontaneous feedback of its users.” (februari 2010).

Ik mailde Plass onder andere om opheldering over haar volgende opmerking, waarin zij de veelal positieve ervaringen van de briefschrijvers beschouwt (blz. 18 van het rapport, dat is blz. 11 in het getuigschrift):

Dit is in overeenstemming met wat men op grond van het placebo-effect zou kunnen verwachten: de placebo stimuleert de aanmaak van opiate neurotransmitters in de hersenen, waardoor men zich prettiger voelt. Echter de gevonden gerapporteerde negatieve bijwerkingen van de Biostabil 2000 zijn daarmee in tegenspraak. Dit duidt op een mogelijk effectieve werking van de magneet.

Waar baseert ze die beperkte definitie van placebo-effect en mogelijk werkingsmechanisme op? Zelfs Wikipedia geeft al een veel uitgebreider scala aan mogelijke factoren. Ook is het raar om de gevonden negatieve ervaringen als een tegenspraak voor het optreden van het placebo-effect te zien. Het kan door het nocebo-effect komen, maar ook dat wordt normaal gesproken als onderdeel van een placebo effect gezien.
Je kunt niet de negatieve ervaringen van de ene groep als tegenspraak zien voor het mogelijk optreden van placebo-effect in de groep met positieve ervaringen. Of een gemiddeld genomen positieve ervaring kan worden toegeschreven aan een placebo-effect kan alleen worden gecontroleerd met een goed geblindeerd onderzoek met controlegroep, die een ‘nephanger’ krijgt. In de beschikbare bladzijdes van het rapport wordt ook niet gerept over het probleem dat die steekproef van 652 brieven geen goede representatie zal zijn van de ervaring van alle klanten van Santanera. Het lijkt me voor de hand liggen dat vooral mensen die heel tevreden zijn of juist de mensen die iets hebben te klagen, een brief schrijven. Maar eigenlijk heb je aan de titel van het rapport al genoeg om het daarom naast je neer te leggen.

Haar conclusie is desalniettemin:

Op basis van de vele studies die zijn uitgevoerd en die verschil hebben laten zien tussen placebo en experimentele groepen en op basis van de in deze studie geraporteerde persoonlijke ervaringen van gebruikers kan geconcludeerd worden dat mensen baat kunnen hebben bij het dragen van een magnetisch halssieraad. Op welke wijze deze werking tot stand komt blijft vooralsnog ongewis. Verder onderzoek is nodig om de precieze werking van de magneet te achterhalen.

Wat zij vindt van die bestudeerde onderzoeken staat misschien in het volledige rapport, wat ik dus niet heb gekregen. Wel staat de lijst op de bladzijden die wel zijn opgenomen in het getuigschrift. De eerste de beste meta-analyse die ik vond en die er ook op staat, Static magnets for reducing pain: systematic review and meta-analysis of randomized trials – Pittler ea (2007), rapporteert als resultaat dat er geen significante positieve effecten zijn: “The evidence does not support the use of static magnets for pain relief“.

Het wetenschappelijke gehalte van dit ‘privéproject’ is dus niet al te hoog te noemen. Het is niet meer dan een weinig zeggend klanttevredenheidsonderzoekje met een wetenschappelijk sausje. Maar Santanera ging het er vermoedelijk dan ook eerder om dat de naam van een echte wetenschapper van een respectabele universiteit eraan verbonden werd. Hij had er, volgens het eerder aangehaalde artikel in het Dagblad van het Noorden, 40.000 euro voor over.
Dat lijkt, nu er waarschijnlijk geen bodemprocedure volgt, weggegooid geld. De advocaat van Santanera spreekt echter in zijn brief troostende woorden over deze nederlaag. Omdat de rechter het getuigschrift met de wetenschappelijke studies in zijn oordeel buiten beschouwing heeft gelaten, staan die wat hem betreft nog volledig overeind: ‘ze zijn inhoudelijke niet bestreden en blijven onverminderd hun waarde houden‘. Tsja, alleen is die waarde van het stukje van Plass niet zo hoog dus.

Bronnen:

• Het getuigschrift van Santanera;
• Brief van advocaat van Santanera, nav de uitslag van de rechtzaak;
• Tekst van het kort geding of het origineel afschrift;
• BioStabil is terug als placebo (TROS 22-1-2010).

Overigens is het nog grappig te vermelden dat het webadres www.biostabil.com blijkbaar in bezit is gekomen van een fan van Skepsis!
[update: tot vanmiddag (10/10/2012) verwees dat domein naar een Skepter-artikel uit 2005 over Santanera op de Skepsis-site. Nu echter naar een andere leuke site 😉 ]