In de eerste tien maanden van 2019 waren er 12.594 mazelengevallen onder de 513 miljoen inwoners van de Europese Unie. In Oekraïne met z’n 42 miljoen inwoners waren er in dezelfde periode 57.000 gevallen. Hoe kon het zo ontzettend mislopen in het Oost-Europese land? Al in 1968, toen Oekraïne nog een Sovjetrepubliek was, voerde de overheid verplichte vaccinatie in. Maar in het afgelopen decennium hebben inentingspercentages een aantal jaren rondom de 50% geschommeld. Vaak wordt het gewapende conflict met Rusland aangewezen als oorzaak van het instorten van de gezondheidszorg. Maar in werkelijkheid ligt het ingewikkelder.
Op 14 mei 2008 stierf de 17-jarige Anton Tisjtsjenko uit Kramatorsk. Dit was één dag nadat hij tegen de mazelen was ingeënt. Er ontstond grote ophef naar aanleiding van z’n overlijden. De president van het land raakte er bij betrokken, er werd een onderzoek ingesteld en de vaccinaties werden stopgezet. Binnen twee weken bleek dat Antons dood niets van doen had met z’n inenting. Inentingen werden hervat, maar het grote kwaad was reeds geschied.
In de dagen van het sovjetcommunisme werden er in Oost-Europa veel artsen opgeleid en werden er veel klinieken en ziekenhuizen opgezet. Maar met de beschikbaarheid van geavanceerde medische apparatuur was het veelal problematisch. Ook waren er vaak tekorten aan medicijnen. Daar kwam bij dat artsen, in tegenstelling tot in West-Europa, geen bovenmodale inkomens genoten. Dit alles leidde tot een systeem waarbij je slechts door middel van betaling van steekpenningen toegang kon krijgen tot serieuze gezondheidszorg. De Baltische staten en de meer succesvolle Oost-Europese landen hebben de gezondheidszorg na 1990 hervormd en gemoderniseerd. Maar Oekraïne stagneerde. Ook op veel andere gebieden is het land in de laatste paar decennia tragisch achtergebleven. De gemiddelde Oekraïner leidt bij voortduring een bestaan vol armoede, complottheorieën en corruptie. Wantrouwen jegens overheden en bedrijven is nog altijd groot. Door emigratie en lage geboortecijfers nam het inwonersaantal tussen 1990 en 2014 af van 52 miljoen tot 45 miljoen.
De grafiek hiernaast toont het resultaat van de rel na Antons dood. Al snel liet meer dan de helft van de Oekraïense ouders z’n kinderen niet langer inenten. Met een bevolking van meer dan 40 miljoen gaat het hier om gigantische aantallen. Mazelenvaccinatie is tweedelig: MCV1 wordt toegediend als een kind ongeveer een jaar oud is en MCV2 komt een aantal maanden of jaren later. Wanneer slechts 50% de geplande vaccinaties ontvangt, dan leidt dat na vijf jaar tot zo’n drie miljoen personen die onvoldoende beschermd zijn.
Kinderen mogen in Oekraïne in het algemeen alleen naar school als ze een door een arts ondertekende inentingsverklaring hebben. Zo’n verklaring was evenwel eenvoudig te verkrijgen zonder inenting, maar tegen een kleine vergoeding. Voor ongeveer tien dollar kon je het ook online doen. De schatting is dat lange tijd ongeveer de helft van alle inentingsverklaringen frauduleus, dus zonder inenting, verstrekt zijn.
Vaccinatie was geen prioriteit voor de regering die van 2010 tot 2014 aan de macht was. Er werden te weinig vaccins aangekocht en er werden geen voorlichtingscampagnes gevoerd. In 2014 kwamen de Maidanrevolutie en de Russische annexatie van de Krim. Er begon toen ook een slepend gewapend conflict in het oosten van het land. De aankoop en toediening van vaccins raakten in die periode verder achter op schema.
Ulana Suprun werd in 1963 in Detroit geboren als kind van Oekraïense immigranten. Ze groeide op in een Oekraïense immigrantengemeenschap en ook tijdens en na haar medicijnenstudie is ze steeds actief betrokken gebleven bij Oekraïense organisaties. In december 2013 emigreerde ze naar Oekraïne. In eerste instantie werkte ze voor humanitaire instellingen, maar in de zomer van 2016 werd ze aangesteld als uitvoerend minister van Volksgezondheid. In 2019 brachten de presidentiële en parlementaire verkiezingen een nieuwe ploeg aan de macht en in augustus 2019 droeg Suprun de portefeuille over aan haar opvolgster.
De grafiek hierboven laat zien dat het percentage kinderen dat hun vaccinaties weer op tijd ontvangt na 2016 snel is toegenomen. In een interview dat ze deze maand gaf zegt Suprun dat het vaccinatiepercentage voor éénjarigen nu weer 92% is. Suprun ziet het na 2016 weer op de rails komen van de vaccinatieprogramma’s voor een groot deel als het resultaat van maatregelen die onder haar bewind zijn genomen. Een inentingsbewijs is niet langer een eenvoudige doktersverklaring. Een officieel bewijs gaat nu via het internet en bevat zowel de gegevens van het kind als het registratienummer van het vaccin. Verder worden er teams naar de meest getroffen gebieden gestuurd om mensen te vaccineren, opnieuw te vaccineren en te overtuigen van de noodzaak van vaccinatie. Maar wat volgens Suprun uiteindelijk het meeste effect sorteerde was de confrontatie met de ziekte. Sinds 2017 waren er 115.000 mazelengevallen. Het merendeel van de 41 dodelijke slachtoffers waren kinderen. In 2015 raakten verder twee kinderen verlamd door polio. Alleen een harde kern van antivaccinatie-activisten bleef onbewogen bij de persfoto’s van de jonge slachtoffers.
De Nederlandse Stichting Vaccinvrij geeft op haar website een geheel eigen draai aan de bovenstaande grafiek. Ze merken op dat de uitbarstingen plaatsgrepen toen de inentingspercentages hoog waren en dat er geen uitbarsting van betekenis was in de periode dat de percentages rond de 50% lagen. Dit vormt volgens de stichting het bewijs dat vaccinaties de mazelen niet voorkomen, maar juist veroorzaken.
Het is niet echt moeilijk om te begrijpen dat het niet op deze manier werkt. Een uitbarsting vindt plaats wanneer er na jarenlange toename een kritiek percentage van niet-resistente personen wordt bereikt. Het wordt dan mogelijk om enige tijd lang een kettingreactie in stand te houden waarbij iemand die besmet raakt gemiddeld ook meer dan één persoon aansteekt. In de Nederlandse bible belt blijkt bij herhaling dat het na een uitbarsting zo’n twaalf jaar duurt voordat er weer opnieuw een kritiek percentage is bereikt. Echter, het is legitiem om je af te vragen waar de vatbaren voor de uitbarsting van 2006 vandaan kwamen.
Al in maart 2006 verscheen hierover een wetenschappelijke studie. Een grondigere en uitgebreidere studie verscheen in 2008. Het merendeel van de gevallen in 2006 viel in de leeftijdscategorie 15-29 en het bleek dat de vaccins die deze groep had gekregen vaak verminderd werkzaam waren. Zo is het bijvoorbeeld essentieel dat het vaccin vanaf het moment van productie tot aan de toediening steeds gekoeld blijft. Dit is de zogenaamde “cold chain”. Uitgevallen elektrische stroom, het defect raken van apparatuur en het niet voorradig zijn van reserveonderdelen waren een manier van leven in de laatste jaren van de Sovjet-Unie en de eerste jaren van de Oekraïense onafhankelijkheid. Het wordt dan uiteraard moeilijk om de cold chain voor vaccins te handhaven.
De auteurs van het artikel uit 2008 vonden inderdaad dat personen die ‘s zomers ingeënt waren uiteindelijk gemiddeld vatbaarder waren dan personen die ’s winters ingeënt waren. De Sovjet-vaccins waren, ook als de cold chain wél functioneerde, vaak sowieso ondeugdelijk. De uitbarsting van 2006 was trouwens niet de eerste. Eerdere uitbarstingen in Oekraïne met zo’n 10.000 gevallen waren er in 1993, 1996 en 2001. Ook in Belarus, Kazachstan en in de Russische Federatie waren er in die periode uitbarstingen van mazelen.
De wereldgezondheidsorganisatie, de WHO, is een agentschap van de VN. De organisatie heeft Oekraïne ingedeeld bij de 53 lidstaten van de Europese Regio. Aan het begin van de eeuw stelde de WHO zich tot doel om vóór 2010 de mazelen in de Europese Regio te elimineren. Later werd die datum bijgesteld tot 2015. Het lijkt er echter steeds meer op dat eliminatie binnen een overzienbaar aantal jaren geen realistische doelstelling is.
In het geval van Oekraïne zijn het niet alleen de recente oorlogshandelingen die een terugslag teweegbrachten. Het is eerder een opeenstapeling van calamiteiten die al een halve eeuw duurt. De vaccinatieprogramma’s onder het Sovjet-bewind hadden een beperkte effectiviteit. Maar het grote onheil kwam met de langdurige economische en sociale ontwrichting na de instorting van de Sovjet-Unie. Het lijkt erop dat de grote uitbarsting van 2018-2019 sinds enige maanden over z’n piek heen is. Het aantal gevallen van mazelen dat per week wordt gemeld daalt nu. In het bovengenoemde interview komt Ulana Suprun tot een cynische opsomming: “Soms is het nodig om mensen angst aan te jagen zodat ze zich ervan bewust raken dat ze spelen met het leven en met de gezondheid van hun kinderen. En zodat ze zich herinneren hoe lang-vergeten ziekten eruitzien.”
