Het placebo-effect is reeds door Chaucer in de Canterbury Tales in 1340 aan de kaak gesteld en wordt in de 18e eeuw in medische literatuur genoemd. De werking van middelen zonder actieve componenten staat buiten kijf. Het woord placebo is Latijn voor “ik zal behagen”. Behagen (lees: zich beter voelen) dus zonder effectieve werkzame stof en zonder echte behandeling. Maar ook het omgekeerde komt voor en genaamd ‘nocebo’, wat letterlijk betekent “ik zal schaden”. Schaden (lees: zich slechter voelen) op basis van veronderstelde, maar niet aanwezige, schadelijke stoffen of omstandigheden.
Voorbeelden van het nocebo-effect zijn de veronderstelde bijwerkingen van medicijnen, de effecten van Voodoo, de toename van pijnbeleving als er voor pijn is gewaarschuwd en de vermeende effecten van elektromagnetische straling afkomstig van antennes en zenders.
Als voorbeeld waar dat laatste toe kan leiden, een korte schets van een klucht in drie taferelen.
In Lyon maakte het grote Franse telecommunicatie bedrijf Bouygues, plannen voor een netwerk van GSM relais antennes. Er was veel bezwaar tegen het opzetten van dit netwerk. Voor één relais antenne in Lyon leidde dat tot een verzoek aan de rechter om de bouw te verbieden. Het betrof een antenne die dicht bij een kinderopvang en een school stond. De rechter wees het verzoek af met als voornaamste argument dat er geen overtuigende bewijzen in de literatuur zijn voor een gezondheidsrisico.
De antenne werd gebouwd en dat leidde na een jaar tot een verzoek in hoger beroep tot herziening van het eerdere vonnis. Argument was nu dat er wel degelijk gezondheidsproblemen waren opgetreden en die claim kon ook met gezondheidsklachten worden gestaafd. Hier was echter sprake van een toch wel raadselachtig fenomeen: de antenne was inderdaad geplaatst, maar nog niet aangesloten. Geen enkele straling had ooit de antenne verlaten. Dus moest de conclusie wel zijn dat de klachten waren ontstaan zonder dat er enige oorzaak voor was. (Dit nog los van het feit dat ook bij een werkende antenne, volgens alle onderzoek daarover, geen straling optreedt die tot gezondheidsproblemen zou kunnen leiden.)
Een duidelijk geval van het nocebo-effect. De rechter oordeelde in hoger beroep dat de stand der kennis niet was veranderd en dat de eis tot afbraak van wat de Eiffeltoren van Lyon werd genoemd, werd afgewezen.
De protesten tegen de antenne en de steunzenders waren daarmee niet van de baan.
Er volgde en tweede verzoek tot hoger beroep. Het nocebo-effect werd daarin niet bij naam genoemd, maar was wel de kern van het betoog. Er was dan blijkbaar geen effect van de straling aangetoond en er was ook onvoldoende bewijs voor effecten van de straling als die wel zou gaan optreden. Maar, zo betoogde men, het was wel duidelijk dat de antenne tot grote ongerustheid leidde en daarmee een gezondheidsrisico was. Het nocebo-effect was nu zelf de boosdoener geworden.
Gelukkig oordeelde het Hof van Appel dat deze redenering niet voldoende zwaarwegend was om de antenne stil te leggen. Het Hof gaf echter wel aan dat het oordeel voorlopig is. Mocht er een veel ernstiger vorm van maatschappelijke onrust ontstaan, dan zou alsnog tot sluiting kunnen worden besloten. Met andere woorden: als het nocebo-effect maar erg genoeg opspeelt, kan de waan plotseling werkelijkheid worden.
Hieronder diverse franstalige links naar dit onderwerp:
http://www.next-up.org/Newsoftheworld/EcoleGersonLyon.php
http://www2.victoires-editions.fr/ressources/storage/20110216174720-texte_loi.pdf
