Onregelmatigheden in de wetenschap trekken steeds meer de aandacht. Onder het kopje ‘wetenschap in bedrijf’ trok de krant NRC Handelsblad afgelopen zaterdag drie volle pagina’s uit om de ‘wetenschappelijke slordigheden’ van psychologisch onderzoekster Elke Geraerts (Erasmus Universiteit Rotterdam) te onderzoeken. Een samenvatting vind je op de site van NRC Handelsblad. In een gesprek met de krant laat Geraerts vragen onbeantwoord. Maar de universiteit vindt de zaken afgehandeld. Het nieuws over Geraerts valt (bijna) samen met de conclusie van de commissie Schuyt (van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor de Wetenschappen, KNAW). Die adviseert dat er een breed onderzoek moet komen naar wangedrag in de Nederlandse wetenschap.
Elke Geraerts is volgens NRC Handelsbladeen autoriteit op het gebied van onderzoek naar traumatische herinneringen. Zij werd door Viva in 2011 uitgeroepen tot slimste vrouw van Nederland en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen presenteert haar prominent op de website. NRC beschrijft drie gevallen waarin Geraerts volgens de krant onzorgvuldig omsprong met onderzoeksgevens.
Het eerste geval speelt in 2008. Dan laat Geraerts documenten met patiëntgegevens slingeren in een vuilnisbak. Een gevoelige kwestie – het betreft gegevens uit een onderzoek naar herinneringen aan seksueel misbruik. Decaan Harald Merckelbach (ze werkte toen bij de Universiteit van Maastricht) geeft haar een schrobbering, en daar blijft het bij.
Daarna beschrijft NRC Handelsblad een tweede geval uit 2009. In dat jaar deed Geraerts onderzoek naar traumaslachtoffers die niet goed kunnen stoppen met te denken aan hun trauma. Een co-auteur van Geraerts sloeg alarm toen hij merkte dat onderzoeksgegevens verkeerd waren verwerkt in een paper dat voor publicatie was aangeboden. Geraerts geeft de coauteur het gegevensbestand en inderdaad worden onregelmatigheden aangetroffen waardoor de gegevens de geteste hypothese beter leken te onderbouwen dan de oorspronkelijke dataset. Geraerts heeft een verklaring maar die overtuigt NRC Handelsblad niet:
‘Geraerts vertelde haar coauteurs dat veel proefpersonen uiteindelijk niet waren meegenomen in de analyses omdat ze niet aan bepaalde selectiecriteria voldeden en dat ze nieuwe proefpersonen had toegevoegd aan het gegevensbestand. Volgens Geraerts was dat gedaan, zegt ze nu, vóórdat ze de data analyseerde. “Dit was geen datamassage.” Maar ze had het allemaal niet vermeld in het uiteindelijke artikel. Dat is verkeerd, leert iedere wetenschapper die met proefpersonen werkt in zijn opleiding’.
Geraerts had de wijzigingen in de onderzoeksopzet niet overlegd met haar co-auteurs. Er komt een formeel onderzoek. Dat leidt volgens de NRC tot de conclusie dat Geraerts ‘enige onzorgvuldigheid’ te verwijten is. De medeonderzoekers van Geraerts hebben gevraagd om te worden geschrapt als coauteur van een artikel dat in het wetenschappelijke tijdschrift Memory was gepubliceerd naar aanleiding van het onderzoek. Geraerts weigert dit verzoek – ze ziet geen aanleiding om het verzoek van haar mede-onderzoekers te honoreren. Maar die hebben inmiddels zelf het tijdschrift Memory gevraagd om te worden verwijderd als coauteur.
In gesprek met NRC Handelsblad verdedigt Geraerts zich. Geraerts wijst er op dat er het integriteitsonderzoek van de universiteit geen aanwijzingen voor opzettelijke fraude vond. Ze zegt dat haar coauteurs alle gegevens konden inzien die voor het artikel in Memory werden gebruikt. Maar de coauteurs ontkennen dat. En ze uiten forse kritiek op het integriteitsonderzoek dat de Universiteit heeft gedaan naar de zaak. Zo heeft de onderzoekscommissie niet alle co-auteurs gesproken en heeft de commissie de dataset niet statistisch onderzocht. Als NRC Handelsblad Geraerts confronteert met een analyse van de onderzoeksgegevens zegt Geraerts ‘dit kan niet kloppen’ en ‘ik voer geen discussie via de media’. Geen sterke inhoudelijke reactie.
Een derde geval speelt volgens NRC Handelsblad op dit moment. Geraerts ontwikkelt een nieuwe therapievorm voor getraumatiseerden met een misbruikverleden. Het gaat om een behandeling die thuis wordt gevolgd. De behandeling duurt maar twee uur per dag, vier weken lang. Geraerts vertelt de Volkskrant een juichend verhaal dat patiënten die al vele jaren met weinig succes met andere therapievormen waren behandeld zeer gunstig reageren op de nieuwe behandeling. Dat zou blijken uit een vooronderzoek. Maar er is een probleem volgens de krant: het onderzoek is uitgevoerd zonder controlegroep. Een deskundige die door NRC Handlesblad geraadpleegd wordt, vindt het verkeerd om resultaten naar buiten te brengen op basis van een onderzoek zonder controlegroep. Ook vindt hij de onderzoeksresultaten erg onwaarschijnlijk. Geraerts verdediging: de Volkskrant was veel te positief en had haar verhaal met meer nuance moeten brengen. En de NRC Handelsblad ‘heeft het artikel met een bepaalde kritische bril gelezen’.
Het is duidelijk dat de wetenschap onder een vergrootglas ligt en dat zorgvuldigheid van onderzoekers belangrijker is dan ooit. Vertrouwen in de wetenschap is niet langer vanzelfsprekend. Om dit vertrouwen terug te winnen en te versterken adviseert een commissie van de KNAW onder leiden van Kees Schuyt dat er een breed onderzoek moet komen naar wetenschappelijk wandgedrag in Nederland. Volgens Schuyt “weet niemand hoeveel er onder het wateroppervlak zit”. Vooral het verzamelen en bewerken van onderzoeksgegevens verdient volgens de commissie aandacht.
