Kloptdatwel?

Naar aanleiding van een overigens mislukte burgerinitiatief ‘Stop Chemtrails Nu’ sprak toenmalig VVD-fractievoorzitter Mark Rutte met Anton Teuben, oprichter van niburu.nl. Rutte was niet onder de indruk van Teuben en consorten, die hij omschreef als ‘warrige lieden met een verhaal waar geen touw aan vast te knopen was.’ Zijn al die complotgelovigen verwarde types? Journalist Maarten Reijnders kwam er bij het schrijven van ‘Complotdenkers – Hoe gevaarlijk is het geloof in samenzweringstheorieën?‘ achter dat het niet zo simpel ligt.

Reijnders begint zijn boek met zo’n ogenschijnlijk verward type: Tarik Z. die erop uit was om in het Achtuurjournaal een verklaring voor te lezen waarmee hij de Nederlandse bevolking wilde informeren over hoe de zaken werkelijk in elkaar steken. Hij gijzelde daartoe een bewaker met een neppistool. Volgens zijn advocaat is Z. helemaal niet verward, hij kan helder met zijn client communiceren. Volgens de deskundigen die hem onderzochten is Z. misschien wel bovengemiddeld achterdochtig en wat narcistisch. Een domme jongen is de student scheikunde niet, maar dat hij ergens op het verkeerde spoor beland is, lijkt wel duidelijk. Ook blijken complotdenkers in weerwil van hun soms hatelijke uitlatingen op internet, in levende lijve vaak heel gemoedelijk in de omgang. Uit de beschrijvingen van de ontmoetingen die Reijnders had met complotdenkers, krijg je inderdaad niet het idee dat het er in die gesprekken heftig aan toe ging.

Onder complotdenkers verstaat Reijnders personen die heel veel verschillende complottheorieën geloven of vergaande consequenties trekken uit zo’n samenzweringsgeloof. Deze complotdenkers samen noemt hij de samenzweringskerk. Dat is een brede kerk, met veel afsplitsingen. Met rekkelijken en preciezen. Met zachtaardige ongevaarlijke gelovigen, maar ook met enkele extremistische fundamentalisten.
En bijna iedereen lijkt in zekere mate gevoelig voor complotdenken. Daar zijn ook wel redenen voor aan te wijzen, de mens is geneigd om overal patronen in te zien, ook al zijn die er niet altijd echt. Het is het bekende (evolutionaire) argument dat je je beter vaak kunt vergissen dat er een roofdier achter een boom zit, maar dus ook ontkomen als er inderdaad eentje zat, dan dat je er ten onrechte van uitgaat dat er geen gevaar dreigt (Reijnders verwoordt dat overigens vreemd: “Liever negen keer ten onrechte denken dat we iets verdachts hebben gezien dan de tiende keer ten prooi vallen aan een leeuw.”).

Complotdenken heeft veel weg van bijgeloof en religie. Soms blijkt religieus geloof ook een directe rol te spelen bij het complotdenken. Bij voorbeeld bij ene Rita van der Meijden, waar Reijnders op bezoek gaat. Zij behoort tot een kleine christelijke gemeente die gelooft dat het einde der tijden nabij is. Volgens haar zelf haalt ze alles uit haar geloof. Ze ziet Satan als handlanger van de Illuminati, die overal invloed uitoefenen. Belangrijke rol in haar denken speelt een Illuminati kaartspel, waarin kaarten zitten met afbeeldingen die vooruit zouden wijzen naar 9/11. Aan dit kaartspel is zo’n beetje elke complottheorie op te hangen, van schadelijke vaccins tot een olieramp in de golf van Mexico.

Wie komt er zoal nog meer langs in het boek? Reijnders behandelt vooral de extremistische types en interviewde een aantal van hen. Sommigen hebben we hier op Kloptdatwel ook regelmatig  voorbij zien komen in artikelen of de commentaren. Anton Teuben bijvoorbeeld, oprichter van niburu.nl; Désirée Röver, de antivaccinatie-activiste met antisemitische denkbeelden; en Johan Oldenkamp, allround pseudowetenschapper en ook al Holocaustbetwijfelaar.
Maar ook complotdenkers als Micha Kat en Wim Dankbaar, die zich vooral bezighouden met de affaire-Demmink, vermeende pedofielennetwerken en wat ze er allemaal niet aan vast proberen te knopen. Onderwerpen die we hier op Kloptdatwel onbesproken hebben gelaten. Intussen lijkt er overigens aardig de klad te zitten in de plotterwebsites, die zich hiermee bezig houden. Zelfs Barracuda.nl dat veel over deze lieden schrijft, is daarom op een wat lager pitje aan het draaien. Een aantal complotdenkers denkt overigens nog steeds dat Maarten Reijnders achter dat weblog (en zijn voorganger) zit.
Micha Kat krijgt veel aandacht in het boek. Reijnders vergelijkt hem wel met Alex Jones, de bekende en invloedrijke complotdenker uit de Verenigde Staten (Donald Trump is fan en was op bezoek in zijn show die op YouTube veel kijkers trekt). Reijnders schrijft herhaaldelijk in zijn boek eind 2012 met Kat gesproken te hebben, maar die heeft inmiddels laten weten (middels een ‘zeer, zeer, zeer urgent call‘) dat dat jaren eerder moet zijn geweest. Alleen daarom al is het boek een grote schande volgens Kat, een volgende stap in de hetze tegen complotdenkers – overigens  zonder het boek gelezen te hebben.

De lezer die nog niet zo thuis is in deze materie zal zich misschien verbazen over alle kruisverbanden binnen dit relatief kleine wereldje. Hardnekkige complotdenkers hangen meestal meerdere samenzweringstheorieën aan, ze trekken dan ook vaak samen op. Maar even zo vaak vechten ze elkaar even later al weer de tent uit. De samenzweringskerk lijkt inderdaad veel op de protestantse, zoals Reijnders schrijft: ‘Neem een protestant en je hebt een overtuiging. Neem er twee en je hebt een kerk. Voeg er een derde aan toe en je hebt een kerkscheuring.’
Reijnders loopt veel voorbeelden van complotdenken en complotdenkers langs. Erg veel extreme complotdenkers blijken er op het moment toch niet rond te lopen in Nederland. De personen die Reijnders noemt, zouden ook mijn lijstje voorkomen en veel zou ik er niet bij weten te verzinnen. Wel veel andersdenkenden die meer in esoterische sferen verkeren en vaak aanschurken tegen de hardcore complotdenkers.
Als mogelijke motivatie voor complotdenken miste ik misschien het stangen en stoken. Autoriteiten uitdagen, of het nu de overheid of de gevestigde wetenschap is, just for the fun of it. Ik heb wel eens het idee dat dat bij sommige complotdenkers een rol speelt. Dat ze het meer als een spel zien, zoals je bij een debatwedstrijd ook wel eens een standpunt moet verdedigen waar je zelf helemaal niet achter hoeft te staan. Lekker trollen. Maar misschien speelt dat alleen bij de regelmatige bezoeker van de samenzweringskerk, en niet bij de fundamentalistische voorbeelden die Reijnders bespreekt.

Complotdenken kan zeker gevaarlijk zijn, betoogt Reijnders, des temeer als het personen in hogere functies ‘besmet’. Het kan leiden tot het wegzetten van onschuldige personen en minderheden, waarvan we nog steeds genoeg ellende zien. En we kennen ook het voorbeeld van het desastreuze hiv/aids-beleid in Zuid-Afrika onder Mbeki, gebaseerd op volstrekt pseudowetenschappelijke ideeën, dat tot de vroegtijdige dood van naar schatting 330.000 mensen heeft geleid.
Veel complottheorieën lijken onschuldig, maar geloof erin maakt vatbaar voor extremistischer opvattingen. Ook journalisten moeten daarom oppassen om er niet te makkelijk in mee te gaan, ook al scoren programma’s waarin complotdenkers bijna vrij baan krijgen goed. Reijnders haalt bijvoorbeeld een programma aan van Peter R. de Vries over de moord op JFK (met Wim Dankbaar), uitzendingen van Netwerk over vaccinaties tegen Mexicaanse griep waarin antivaccinatie-activisten vrij spel kregen, het uitzenden van de 9/11-samenzweringsdocumentaire Loose change door BNN en de Brandpuntuitzending over ufo’s.

Veel eigenschappen van complotdenkers zijn op zich helemaal niet verkeerd: kritisch zoeken naar de waarheid, niet zomaar vertrouwen op autoriteit, betrokkenheid, out-of-the box denken. Ze schieten alleen nogal door. Echt begrijpen waarom vaak intelligente mensen zulke extreme complotdenkers  kunnen worden, doe ik nog steeds niet. Met de analyse van Reijnders van allerlei facetten die er een rol in spelen, kan ik wel instemmen. Het boek is volgens mij een wel geslaagd overzicht van de belangrijkste complottheorieën en complotdenkers van de laatste tijd in Nederland. De lezer zal het intussen wel doorhebben: dit boek is een aanrader voor sheeple 😉

Met 300 pagina’s lijkt het boek een stevige kluif, maar dat valt erg mee – de tekst is ruim opgezet en het is vlot geschreven. Een hoofdstuk uit het boek is te lezen op de website complotdenkers.nl.