Kloptdatwel?

Kloptdatwel in Berlijn

by 72 Comments

Drie dagen World Skeptics Congress 2012Kloptdatwel in Berlijn 1

‘Promoting science in an age of uncertainty’ was het thema van het zesde skeptische wereldcongres dat plaatsvond van 18 tot en met 20 mei 2012. De organisatoren van de Duitse skeptische organisatie GWUP hadden erg hun best gedaan. Midden in het centrum van Berlijn in het chique Crowne Plaza hotel vond het zeer goed verzorgde evenement plaats.

Kloptdatwel in Berlijn 2
Ray Hyman en Anila Asghar

22 sprekers van over de hele wereld gaven drie dagen lang interessante lezingen waarin werd ingegaan op vragen als: Waarom zoeken mensen steun bij pseudowetenschappen? Wat maakt alternatieve geneeskunde zo aantrekkelijk, en hoe kunnen we te weten komen wat echt werkt? Waarom is het zo moeilijk om op een rationele manier met risico’s en onzekerheden om te gaan?

Wat betreft die laatste vraag schiet me een leuk voorbeeld te binnen uit de lezing van Holm Hummler over risicomanagement: stel u bent van plan ergens aan een strand in Australië te gaan zwemmen en ziet een bordje met de waarschuwing ‘beware of sharks‘, waarschijnlijk gaat u dan niet meer het water in. Een vergelijkbaar bordje aan een palmbomenlaan met de mededeling beware of falling coconuts zal veel minder angstige gevoelens oproepen. Toch (of juist daarom) overlijden jaarlijks wel 150 mensen door een vallende kokosnoot. Ter vergelijking: het aantal mensen dat een haaienbeet niet overleeft blijft meestal onder de tien (De Telegraaf schreef hier ook ooit een artikel over).

Kloptdatwel in Berlijn 3
Gita Sahgal, Eugenie Scott en Johan Braeckman

Andere vragen waren: kunnen we kinderen al leren om kritisch en wetenschappelijk te denken? En hoe kunnen disciplines als biologie en psychologie zichzelf beschermen tegen pseudowetenschappelijke invloeden? (Samenvattingen van de lezingen zijn hier te vinden.)

Skeptici

Behalve de lezingen bijwonen was het ook erg leuk om mede-skeptici te ontmoeten, hiervoor was ruim gelegenheid tijdens de bijzonder goed van eten en drinken voorziene koffiebreaks en lunchpauzes.

Kloptdatwel in Berlijn 4
Kloptdatwel auteurs en/of werkgroepleden

Kloptdatwel was goed vertegenwoordigd: er waren wel zes werkgroepleden/schrijvers aanwezig. Fijn was het ook dat Catherine de Jong, voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, ons voorstelde aan verschillende interessante mensen.

Zo ontmoetten we Gerald Woerlee, een aardige man met veel gevoel voor humor, mij bekend van het artikel in Skepter over bijna-doodervaringen naar aanleiding van het boek van Pim van Lommel*. Hij heeft verschillende boeken (zie onderaan!) geschreven over bijnadoodervaringen, anesthesie, religie en atheïsme.

Tijdens de eerste lunch belandden we aan tafel met een Nederlands echtpaar, waarmee we napraatten over de lezing van Eugenie Scott: Creationism In and Outside the US. Natuurlijk kwam toen ook de Nederlandse zaak betreffende minister Maria van der Hoeven en de Delftse hoogleraar Cees Dekker ter sprake (hier een interessant artikel op de website van Kennislink over deze kwestie) .

Tegenover mij aan tafel zat een ‘skeptiker’ uit Dresden, voormalig Oost-Duitsland. Hij vertelde dat in deze stad de alternatieve therapievormen welig tierden; bij hem in de straat zit een tandarts die adviseert amalgaamvullingen te laten vervangen door goud. Een handige vorm van klantenbinding, want het zachte goud is na een aantal jaren alweer aan vervanging toe!


Kloptdatwel in Berlijn 5Kloptdatwel in Berlijn 6 Kloptdatwel in Berlijn 7Kloptdatwel in Berlijn 8

 

 

 

 

 

Meer skeptici

‘s Avonds stond een sightseeing boat tour met dinerbuffet gepland. We troffen het enorm met het weer, het was een warme dag geweest, zodat we de hele avond aan dek konden blijven. Berlijn is een erg mooie stad, heel divers qua architectuur en alles is ontzettend groen! Vrijwel overal zijn bomen geplant, dat was in de straten ook al opgevallen; er is bijna geen straat te vinden die niet vol staat met bomen. 

Kloptdatwel in Berlijn 9
Sven Ove Hansson, Amardeo Sarma, Wim Betz en Catherine de Jong


Met Catherine en Maarten zat ik aan tafel bij Wim Betz, (voorzitter van het Belgische Skepp) en zijn vrouw, wat erg gezellig was. Na het eten kwamen een aantal bestuursleden van Europese skeptische organisaties bij ons zitten en werden plannen bedacht waarmee de merkwaardige geneesmiddelenstatus van homeopathische middeltjes op Europees niveau in de politiek onder de aandacht kan worden gebracht.

Kloptdatwel in Berlijn 10
Catherine feliciteert Simon Singh met zijn Award

Wim Betz had de avond ervoor een Award in ontvangst mogen nemen voor zijn jarenlange inspanningen ter bestrijding van de kwakzalverij. Andere Award-winnaars waren: Edzard Ernst en Simon Singh, bekend van de bestseller Trick or treatment? (In het Nederlands Bekocht of behandeld?) en de Italiaan Luigi Garlaschelli. Zijn specialiteit is het verklaren en kopiëren van wonderen. Binnenkort verschijnt van hem een boek over de veronderstelde wonderen van Lourdes.

De laatste dag en nog meer skeptici

De laatste dag begon met een lezing van James Randi, ‘An Amazing life’, waarin hij weer mijn favoriet, de Filipijnse nepoperatie liet zien. Voor liefhebbers of voor wie hem nog niet gezien heeft, hier nog even het filmpje:

 

Erg leuk dat Randi er weer bij was. Leuk ook om hem samen met collega Ray Hyman (allebei even oud, grijs en klein, ik schat ca. 1.50) al grappen makend door de hotelgangen te zien lopen.

Kloptdatwel in Berlijn 11
Tot ‘s avonds laat napraten in het Crowne Plaza café
Kloptdatwel in Berlijn 12
DJ. Grothe, Ray Hyman en James Randi

Later tijdens de lunch spraken we met twee Duitse journalistes, de een werkte voor de ARD, de belangrijkste Duitse tv-zender, die elke dag een item over het congres uitzond. Ze vertelde hoe de Duitse situatie wat betreft vergoedingen voor alternatieve behandelingen in elkaar zit. Ook daar worden alternatieve behandelingen niet vergoed uit de basisverzekering. Alternatieve behandelaars moeten het diploma ‘Heilpraktiker’ op zak hebben. Het enige waar dit diploma in voorziet is dat er een zekere medische basiskennis aanwezig is, met de bedoeling dat de behandelaar de patiënt tijdig naar het officiële medische circuit verwijst. Verder kan de behandelaar om het even wat voor cursus volgen of gewoon zelf iets verzinnen. Naar mijn idee geeft dit systeem wel wat meer helderheid dan het Nederlandse, waar verzekeraars door hun vergoedingenbeleid bijdragen aan het idee dat de ene alternatieve therapie wel zou werken en de andere niet.

Een van de laatste sprekers was Rebecca Watson, bekend van het Skepchick-netwerk

Kloptdatwel in Berlijn 13
Rebecca Watson en Maarten

(http://skepchick.org/author/rebecca/) en van ‘The skeptics guide to the universe’. Haar lezing ‘How girls evolved to shop and other ways to insult women with science’ ging over de onzinnige sekse-gerelateerde uitspraken die ons onder het mom van neurobiologie en psychologie bereiken via de populaire media. Watson baseerde zich ondermeer op werk van Cordelia Fine die zich ook stoort aan dit neuroseksisme. Van haar verscheen vorig jaar een boek over dit onderwerp: Delusions of Gender (zie onderaan!); Nederlandse vertaling: Waarom we allemaal van Mars komen, hoe neuroseksisme aan de basis ligt van de verschillen tussen man en vrouw (zie onderaan!). Ter illustratie een treffend voorbeeld uit het boek van Fine dat duidelijk maakt wat er mis kan gaan:

Een bekend onderzoek van de Britse ontwikkelingspsycholoog Simon Baron-Cohen wees uit dat zelfs meisjesbaby’s van anderhalve dag oud al meer belangstelling hebben voor gezichten dan even oude jongensbaby’s. Een aangeboren verschil! Of toch niet? Wat er meestal niet bij verteld wordt is dat de studie een belangrijke tekortkoming vertoonde. De blindering was vergeten! de onderzoekers wisten of een baby een meisje of een jongetje was en waren dus niet per se objectief. Toen andere onderzoekers het experiment herhaalden met in het wit gehulde baby’s in een neutrale ruimte vonden zij geen enkel verschil.

Ter afsluiting gingen we die avond met de organisatoren een hapje eten in de stad. Ergens anders was nog een ‘Skeptics in the pub’, maar daar zijn we niet meer aan toegekomen. Het was een geslaagd congres, alle dagen waren vrijwel uitverkocht (ik dacht ca. 300 bezoekers per dag) en hadden een behoorlijk aantal belangstellenden uit niet-Duitstalige landen weten te trekken (Volgens Martin Mahner van de GWUP, was het ongeveer 25%). De Zweden, die – heel opmerkelijk voor zo’n klein land – een van de grootste skeptische organisaties hebben, beloofden volgend jaar in augustus een Europees congres in Stockholm te zullen organiseren!

Hieronder zie je de boeken van G.M. Woerlee. Als je ze bestelt via onderstaande links steun je daarmee Kloptdatwel! Alvast enorm bedankt!

Geïnteresseerd in het boek van Cordelia Fine? Bestel het via de onderstaande link en steun daarmee Kloptdatwel.nl! Alvast enorm bedankt!

* Edit Maarten: Dat was zelfs het artikel dat ervoor zorgde dat ik een abonnement nam op Skepter! Bedankt heer Woerlee!

Bill Nye over pseudowetenschap

by 5 Comments

Bill Nye is een Amerikaanse presentator die midden jaren ’90 het Disney programma “Bill Nye The Science Guy” presenteerde, een kinderprogramma over allerlei wetenschappelijke onderwerpen. Tussen de honderd afleveringen zit er ook één over pseudowetenschap. Onderwerpen die aan de orde komen zijn onder andere Bigfoot, UFO’s, en astrologie. James Randi komt ook even langs om een lepeltje te buigen. Een grappige aflevering die draait rond het uitgangspunt:  “extraordinary claims require extraordinary evidence“.

http://www.youtube.com/watch?v=ZPk9LM44mLA

Rijdt iedereen in Pakistan binnenkort op water?

by 19 Comments

In Nederland probeert Niburu Free Energy al tijden een auto te laten rijden op water alleen. Recente demonstraties waren echter niet zo succesvol zoals u  al eerder (hier en hier) op kloptdatwel heeft kunnen lezen. In Pakistan zijn ze al een stukje verder: ingenieur Agha Waqar Ahmad heeft met zijn demonstraties zoveel aandacht weten te genereren dat het kabinet er al drie keer over vergaderd schijnt te hebben. Het is nog slechts een kwestie van tijd dat er miljoenen subsidie in de verdere ontwikkeling van Waqar z’n ‘water fuel kit‘ zullen worden gestopt . Tenzij de uitvinding natuurlijk binnenkort toch als onzin wordt ontmaskerd.

https://www.youtube.com/watch?v=OAfr-2gw8aY

De minister voor Religieuze Zaken, Khursheed Shah, heeft zich laten overtuigen door een testritje met een omgebouwde auto en ook andere ministers hebben hun steun uitgesproken. Bekende Pakistaanse wetenschappers als dr. Samar Mubarakmand en dr. Abdul Khan, die nauw verbonden zijn aan Pakistan’s nucleaire programma, hebben zich ook al in positieve zin uitgelaten. Volgens Khan zou er zeker geen sprake zijn van fraude. Het systeem werkt volgens zijn uitvinder op basis van een veel beter elektrolyseapparaat, waarbij er blijkbaar op ondoorgrondelijke wijze meer energie uitkomt in de vorm van de potentiële verbrandingswarmte van het gegenereerde knalgas, dan er aan elektriciteit ingaat.

Kernfysicus dr. Pervez Hoodbhoy maakt zich zorgen over het gebrek aan kennis van zijn landgenoten en het gemak waarmee iedereen achter het verhaal aanloopt. In een artikel in The Express Tribune beschrijft hij hoe weinig kritisch de Pakistaanse politici, die bekende wetenschappers en de media zijn. Waqar kon zijn verhaal in verschillende prime time talkshows houden. En het hoofd van de Council of Scientific and Industrial Research wil bijvoorbeeld niet de indruk wekken dat zijn instituut zo’n belangrijke ontwikkeling heeft gemist (en voorbij wordt gestreefd door een eenvoudige ingenieur) en liet daarom weten dat zij ook al in deze richting onderzoek hadden laten doen.
Het is merkwaardig dat ook deze wetenschappers denken dat de Hoofdwetten van de Thermodynamica zomaar onderuit gehaald kunnen worden.  Waarschijnlijk denken ze dat ook niet echt, maar is het riskanter voor hun positie om kritiek te leveren op dit soort zaken, die in de populaire media erg positief zijn ontvangen, dan kritiek te krijgen van collega’s.
Het is natuurlijk erg simpel om te laten zien dat de ‘water fuel kit‘ niet echt doet, wat Waqar erover beweert. Laat iemand op een afgesloten terrein maar eens achter elkaar rondjes rijden om te zien hoe lang de volle accu’s waarmee gestart wordt, de elektrolyse aan de gang kunnen houden. Ik denk niet dat dat uren in beslag hoeft te nemen.
Volgens de laatste berichten neemt de steun vanuit politieke hoek alleen maar toe (een andere minister noemt hem al een ‘Nationale Held’), maar een geplande test ging niet door vorige week. Toen de krant Waqar per telefoon vroeg om de reden van het uitstel, hing ie op. Maar nu lijkt hij toch in te willen gaan op een uitdaging van ene professor Malani die een cheque van vijf miljoen Pakistaanse Rupees (43.000 euro) heeft afgegeven die aan Waqar wordt uitgereikt als die zijn beweringen kan waarmaken in de komende twee weken. Ook hier speelt politiek weer een rol: Malani wil niet dat de partij, waarin zijn broer een belangrijke rol speelt, zich zo belachelijk maakt. Malani gaat ervan uit dat Waqar een cilinder met waterstofgas heeft verstopt in zijn auto.

Statistiek en genezing

by 59 Comments

Homeopathische middelen mogen niet meer verkocht worden als geneesmiddel voor een bepaalde kwaal, als de werking niet is bewezen.
Vele sceptici slaken bij dit nieuws een zucht van verlichting. Vele gebruikers en beoefenaars zullen hier echter weinig van begrijpen. De werking is toch bewezen? Ik nam gister nog een druppeltje en de kwaal werd minder. En hoe zit dat dan met al die andere mensen die al jaren tot tevredenheid homeopathische middelen gebruiken? Is dat dan geen bewijs? De methode om dit soort bewijs te kunnen testen heet statistiek.

Wat doet statistiek?

Statistiek kan worden ingezet om fenomenen te onderzoeken en hopelijk een link te leggen met de oorzaak ervan. Stel we nemen een willekeurig fenomeen. Bijvoorbeeld het aantal krokodillenbeten bij mensen die een paraplu dragen. Als we puur naar de cijfers kijken dan zal blijken dat de meeste mensen die gebeten werden door een krokodil, geen paraplu bij zich hadden. Hieruit zou de conclusie of theorie kunnen worden gedestilleerd dat het dragen van een paraplu een afweermiddel is tegen krokodillenbeten. En getest in Nederland met bijvoorbeeld Maurice de Hond zal inderdaad blijken dat er niemand met een paraplu is gebeten door een krokodil. De cijfers lijken de theorie dus te ondersteunen. Er is echter een probleem. Weten we wel zeker dat er sprake is van de juiste oorzaak bij dit gevolg? Kunnen er geen andere redenen zijn dat mensen met een paraplu niet gebeten worden door krokodillen. Een voor de hand liggend vergelijk is het aantal loslopende krokodillen vergelijken met het aantal krokodillenbeten, en de locatie. Dan blijkt dat Nederland een laag aantal loslopende krokodillen kent en dat dien ten gevolge het aantal krokodillenbeten dan ook laag zal zijn. In Nederland regent het vaak, dus het aantal mensen dat een paraplu draagt is hoog. Zie hier het ontstaan van een foute oorzaak-gevolgrelatie. De theorie is verworpen, omdat er een betere theorie is die beter voorspelt wat er aan de hand is.

Het probleem van statistiek

Zoals hierboven gezien kan statistiek dus een verkeerd beeld van de werkelijkheid geven als er niet genoeg toetsen worden ingebouwd, die toetsen of er geen andere oorzaken zijn. In bovenstaand voorbeeld zou je bijvoorbeeld als extra toets kunnen meten hoeveel mensen in Nederland zonder paraplu gebeten werden door krokodillen. Het probleem hiervan is dat we alleen kunnen toetsen wat we zelf als eventuele andere oorzaak kunnen aanwijzen. Er kan altijd een onbekende oorzaak zijn, die onze statistische methode in de war schopt, en leidt tot een positief resultaat.

Een andere methode is om geen andere oorzaak te toetsen, maar alleen te beschouwen wat er gebeurt bij mensen die nergens aan mee doen. Dit wil ik verduidelijken met een geneesmiddelonderzoek. Stel een nieuw middel tegen hoofdpijn wordt getest. Dan willen we weten of dit nieuwe middel beter geneest dan oude middelen. We zouden dus eerst mensen met hoofdpijn moeten testen met het oude middel, dan moeten we mensen testen die het nieuwe middel gebruiken, en om zeker te zijn dat de mensen niet vanzelf genezen zal er ook getest moeten worden met een nepgeneesmiddel, oftewel de placebo groep. Is dit genoeg? Eigenlijk niet, want het kan zijn dat extra aandacht voor het probleem zonder een werkend medicijn ook al tot verlichting van de klachten leidt. We zullen dus ook mensen met hoofdpijn moeten testen die niet meedoen aan de test, en die geen medicijnen nemen. Is dit genoeg? Misschien wel, maar er kunnen altijd andere oorzaken zijn die hoofdpijn veroorzaken, die niet bekend zijn zoals bijvoorbeeld: schijnt de zon, woont iemand bij veel smog, heeft iemand gedronken, is het geen reactie op een andere stof en ga zo maar door. Er zijn eigenlijk teveel andere mogelijke oorzaken te bedenken die niet worden meegenomen in het onderzoek.

Het probleem van statistiek is dus dat het alleen een zeker resultaat geeft als alle andere factoren kunnen worden uitgesloten. Maar dit kunnen we alleen als deze oorzaken bekend zijn, anders wordt het moeilijk erop te testen, of ze uit te sluiten.

Is homeopathie getest?

Homeopathie is veelvoudig getest, maar alleen of voornamelijk met statistische onderzoeken. (Dat is niet helemaal waar, maar daar kom ik zo op terug). Het claimen van een werking gebaseerd op deze onderzoeken is dus twijfelachtig. Het enige dat we echt kunnen laten zien, is of er een verband is tussen de mensen die homeopathische middelen hebben genomen, en de mensen die daarna zich beter voelden. Homeopaten claimen over het algemeen dat deze verbanden zijn aangetoond, sceptici claimen dat de onderzoeken niet goed genoeg zijn uitgevoerd, omdat niet alle oorzaken zijn getoetst. Homeopaten zetten zich daarnaast af tegen de claim dat de wetenschap alles weet en dat gewone geneesmiddelen wel goed werken, of dat de werking daarvan is aangetoond.

En hier hebben ze een punt. Ook bij “echte” geneesmiddelen kunnen er vragen worden gesteld bij het statistisch onderzoek. Maar omdat deze door mensen met veel kennis worden uitgevoerd, die ook nog eens enorme schadeclaims kunnen krijgen als ze dit verkeerd doen, zijn deze onderzoeken wel betrouwbaarder. Echter dit zal vast niet in elk geval zo zijn, er zijn altijd rotte appels.

Is er een oplossing?

Ja, er is een oplossing, die is echter niet altijd gemakkelijk. De oplossing zou zijn om een mechanisme te toetsen waarmee de oorzaak en het gevolg wordt verklaard, en niet alleen wordt aangetoond. Statistiek is voornamelijk inzetbaar in het laatste geval. Statistisch gezien kun je aantonen dat als je de schakelaar van de lamp omzet, de lamp gaat branden (mits de lamp niet stuk is en de stekker in het stopcontact zit). Dit is echter geen verklaring. De verklaring is dat er elektriciteit door de draden heen kan die licht opwekt in de lamp. De schakelaar sluit het circuit waardoor dit mogelijk is (een gedetailleerdere uitleg is vast mogelijk). Op deze manier kunnen we de statistische resultaten verklaren.

Kunnen we homeopathie verklaren?

Er zijn diverse pogingen gedaan om homeopathie te verklaren, echter deze stuiten allemaal op ongeloof, of gaan regelrecht tegen andere resultaten in. Zo is de chemische samenstelling Statistiek en genezing 24van een homeopathisch middel nagenoeg hetzelfde als die van water. Andere mechanisme voor overdracht van werkzaamheid zijn tot nu toe niet voldoende verklaard. Ook het produceren van homeopathische middelen gaat op een wijze die veel vragen oproept, voornamelijk waarom er maar één bepaalde manier van mengen is die werkt. Daarnaast kan men geen antwoord geven waarom iets verder verdunnen een krachtiger en tegenovergestelde werking geeft. Vooral dit laatste principe gaat in tegen alle andere bekende werkzaamheden van medicijnen. Oftewel om homeopathie te kunnen verklaren moet je geloven in een heel ander wereldbeeld, dat niet overeenkomt met het wereldbeeld zoals dat gewoon dagelijks te zien valt. Iedereen weet dat 2 aspirientjes beter werken dan 1, en dat 2 treinen harder trekken dan 1 trein.

Het is in de discussie over homeopathie dus belangrijk dat we niet alleen de statistische onderzoeken bediscussiëren, maar ook vooral over wat deze onderzoeken betekenen, en of ze goed zijn uitgevoerd. De werking claimen aan de hand van resultaten is niet sterk genoeg zonder dat er een bewezen mechanisme is van overdracht. Dit laatste is niet te bewijzen door terug te vallen op werkzaamheid of behandelresultaten. Wil dit naar tevredenheid gebeuren dan zal er meer nodig zijn. Dit geldt niet alleen voor homeopathie, maar is ook van belang voor alle (alternatieve) behandelingen.

Over 80 kilometer en 17 meegerookte sigaretten

by 13 Comments

Het begon met een tweetje dat ik voorbij zag komen. Kandidaat Tweede Kamerlid voor GroenLinks Niels van den Berge brengt de wens van zijn partij onder de aandacht om de snelheid op snelwegen rond steden te beperken tot 80 kilometer per uur. In het krantenartikel (AD) waar Van den Berge naar verwijst, staat waarom: ‘Structureel rustiger rijden beschermt de gezondheid én de nachtrust van deze omwonenden. Daarom willen we dat op drukke stadssnelwegen maximaal 80 kilometer gereden [wordt].’ (citaat van zittend kamerlid Jesse Klaver). Dat is natuurlijk een mooie gedachte, maar ik vond de tweet zelf intrigerender:

 

Over 80 kilometer en 17 meegerookte sigaretten 25
‘zeventien sigaretten meeroken’ klinkt natuurlijk als iets dat niet zo goed voor je is (screenshot 2-8-2012)

Ik vond het maar een rare vergelijking: ‘een drukke snelweg‘ klinkt niet zo precies, maar ‘17 sigaretten p/d meeroken‘ weer wel. Het zal wel weer ergens uit rapportje komen, dacht ik. Op de site van GroenLinks komt het zo uit de mond van Klaver: “Wonen nabij de snelweg staat op dit moment gelijk aan het meeroken van zeventien sigaretten per dag. Je hoeft geen arts te zijn om te kunnen bedenken dat dit voor iedereen slecht is“. OK, maar ik was toch nieuwsgierig genoeg om Van den Berg te vragen waar het uit kwam en daarmee begon een speurtochtje op Internet …

Van den Berge antwoordde een dag later met een link naar een artikel uit de Rotterdamse Milieukrant: “Overschie wil meer groen en betere lucht.” En daar staat het inderdaad: “De GGD stelde al jaren geleden dat het wonen langs de A13 gelijk staat aan het meeroken van 17 sigaretten per dag!“. Die politici van tegenwoordig hebben hun bronnen gelukkig paraat! Het viel me echter op dat dit bericht uit 2009 was en dan zou het aantal van 17 sigaretten dus nog een stukje ouder moeten zijn … Verder zoeken! Eerst maar bij de GGD Rotterdam. Daar stond wel iets:

Luchtkwaliteit en gezondheid

De krantenkoppen liegen er niet om: ‘Bewoners eisen schone lucht’, ‘Niks aan de hand, gewoon deuren en ramen dicht’, ‘Zo vuil als 17 meegerookte sigaretten per dag’, ‘18.000 levens 10 jaar verkort’. Berichten met een dergelijke strekking lezen we steeds vaker in de krant. Hoe erg is het nu eigenlijk echt met de buitenlucht? En hoe zit het in Rotterdam? Wat betekent dit voor uw gezondheid?

Nu kan ik de GGD Rotterdam wel gaan mailen, dacht ik, maar ik zoek eerst zelf nog even verder. Die genoemde krantenkoppen kon ik inderdaad terugvinden: “Zo vuil als 17 meegerookte sigaretten per dag” schrijft de Volkskrant op 6 april 2005. Het gaat dus inderdaad om een ‘feitje’ van alweer een paar jaartjes terug. Nog maar een keertje Google aanslingeren leverde een verslag van een toespraak van toenmalig minister Pieter van Geel: “Van Geel pleit voor schoner, stiller, zuiniger verkeer” (congres Gezond Verkeer, 15 april 2004) met daarin de zin  “Het maakt het wonen in de buurt van een drukke snelweg ongeveer even ongezond als het meeroken van 17 sigaretten per dag.” We zijn inmiddels alweer afgezakt naar 2004.
Ik probeerde het rapport te vinden op de website van VROM, omdat in verschillende stukken stond dat de uitspraak daar vandaan kwam. Maar dat ministerie is opgegaan in het nieuwe ministerie van Infrastructuur en Milieu en daar kon ik het niet zo snel vinden. Toen had ik eindelijk toch beet met een betere zoekopdracht. Ik vond het document getiteld: “Stad en Milieu Overschie, Luchtkwaliteit en Gezondheid” van de GGD Rotterdam (op een website, waarvan de hoofdpagina niet meer actief is, vreemd genoeg). Hoewel het rapport uit 1999 stamt en cijfers uit 1995(!) gebruikt, moet dit toch de bron zijn van de “17 sigaretten per dag meeroken”. Meteen in de samenvatting (blz. 4) kom je het al tegen:

Over 80 kilometer en 17 meegerookte sigaretten 26
Is dit de bron voor het “ongeveer even ongezond als het meeroken van 17 sigaretten per dag”?

Hè, hè, kunnen we eindelijk opzoeken hoe het nu precies zit met die sigaretjes. Die blijken gebruikt te zijn om op een begrijpelijke manier het gecombineerde risico van de verschillende stoffen in de lucht bij de snelwegen rond Overschie weer te geven. Overschie ligt in de hoek waar de snelwegen A13 en A20 bij elkaar komen en de bewoning staat er akelig dicht op de wegen. Erg fris is het daar dan ook niet.
Per vieze stof is ongeveer bekend hoeveel die de kans op longkanker vergroot in een bepaalde concentratie. En dat is ook ongeveer bekend voor het meeroken. Dus kun je het totale risico op longkanker uitdrukken in meegerookte sigaretten. In het rapport rekenen ze met benzeen, benzo(a)pyreen, koolmonoxide, zwaveldioxide, stikstofdioxide en fijnstof. Als we even wat doorbladeren, zien we dat eigenlijk alleen de fijnstof er echt toe doet.

Over 80 kilometer en 17 meegerookte sigaretten 27
Wonen aan de A13 bij Overschie leverde je in 1995 een extra risico op longkanker op dat vergelijkbaar was met het meeroken van 16 à 17 sigaretten.

Nu zou ik uit kunnen gaan zoeken of die omrekening naar meerooksigarettenrisico wel zo zinnig is, maar dat laat ik maar even zitten. Die is ook alleen maar gebruikt om de vergelijking van de verschillende toekomstscenario’s voor de verkeerssituatie rond Overschie op gezondheidsaspecten mogelijk te maken. In 2010 zou bij doortrekken van de A4 het extra risico dalen tot 14 à 15 meerooksigaretten en als alleen de A20 verbreed zou worden, blijft het onveranderd.

Over 80 kilometer en 17 meegerookte sigaretten 28
De aanleg van de verbinding A13/A16 vermindert de blootstelling aan fijnstof aanzienlijk voor de bewoners van Overschie

Interessanter is de variant waartoe nu besloten schijnt te zijn, namelijk de verbinding A13/A16. Dan blijkt uit het gebruikte model dat het extra risico daalt tot 8 sigaretten meeroken per dag! Overigens is het allemaal niet zo heel precies. Het 95% betrouwbaarheidsinterval om die 8 loopt van 4 tot 66 meerooksigaretten per dag.

Wat me nog opviel in het rapport is dat de onderzoekers niet zoveel effect verwachten van de ontwikkeling van schonere dieselmotoren specifiek voor fijnstof. Voor de vergelijking van de varianten onderling maakt dat waarschijnlijk ook niet zoveel uit.
Het Compendium voor de Leefomgeving geeft echter aan: “De emissie van fijn stof door het wegverkeer is in de periode 1990-2010 met 55% afgenomen. Dit is vooral te danken aan schonere dieselmotoren in zware bedrijfsvoertuigen.”
Misschien is het te kort door de bocht gerekend, maar het lijkt erop dat we die 8 meerooksigaretten nog wel mogen halveren. Als die snelwegverbinding tussen de A13 en A16 dan eindelijk gerealiseerd wordt, roken de Overschieërs dus zo’n 12 sigaretten minder mee dan in 1995!

Maar wat had dit ook al weer precies te maken met die 80 kilometer per uur? Hoe zit het bij andere snelwegen? Wat is eigenlijk nu de gemiddelde snelheid in die rare bij bocht bij Overschie? En, en  … ach laat ik maar even ophouden voor vandaag. Laat ik me tevreden stellen met het achterhalen dat die zeventien meerooksigaretten al zeventien jaar oud zijn.

Ach nee toch! Vind ik daar per ongeluk toch nog wat ‘recente’ cijfers over die situatie bij Overschie. Bij de milieudienst Rijnmond staat een stukje over de effecten van de invoering van die 80 kilometer per uur op de A13 (mei 2002) én een rapport met metingen van TNO van vóór en ná die maatregel. Toch maar even inkijken. Die metingen blijken dan toch wat ingewikkelder te interpreteren dan in dat rapport uit 1999 naar voren komt. Met name de windrichting heeft veel invloed en die varieert gemiddeld behoorlijk per jaar. De onzekerheden zijn dan waarschijnlijk ook nog wel wat groter dan ik uit dat oude rapport opmaakte.
Nou ja, even stug doorrekenen. Vóór invoering van die 80 km/h was het risico ongeveer 12 meerooksigaretten extra per dag en daarna iets van 5. Maar als je dat windeffect mee neemt (TNO gebruikt daarvoor een ingewikkeld model) was de echte winst waarschijnlijk maar 3 uitgespaarde meerokertjes. Misschien moet Jesse Klaver zijn slogan dus maar even aanpassen naar: Weer 80km/h bij Overschie voor gezondheidswinst van 3 meegerookte sigaretten minder p/d voor mensen die 50m van A13 wonen! Past ruim genoeg binnen 140 tekens om goed retweetbaar te zijn.