Kloptdatwel?

Pseudowetenschap

Therapeutic Touch: onzin uit Isfahan

by 18 Comments

Isfahan is in Nederland wellicht het meest bekend van het gedicht De tuinman en de dood, maar er staat ook een ziekenhuis waar in 2012-2013 onderzoek is gedaan naar het effect van Therapeutic Touch (TT) op misselijkheid bij vrouwen die chemotherapie tegen borstkanker kregen. Bij Therapeutic Touch worden veronderstelde verstoringen in een verondersteld energieveld rondom het lichaam door de behandelaar afgetast en vervolgens wordt dit veld met strijkende bewegingen beweerdelijk geharmoniseerd. De patiënt wordt hierbij niet aangeraakt; het gaat in wezen om luchtmassages. Volgens de Iraanse onderzoekers, die hun onderzoek recentelijk in het blad Complementary Therapies in Clininal Practice publiceerden, waren de uitkomsten verbluffend. Het effect van TT op de duur, de frequentie en de intensiteit van de misselijkheid was zeer significant. De p-waarden waren bijna duizelingwekkend: driemaal p < 0,001. Te mooi om waar te zijn? Waarschijnlijk wel, want erg goed was het onderzoek niet.

evidence-tt1Complementary Therapies in Clininal Practice is een tijdschrift uit de Elsevierstal met een impact factor van 0,00. Dat zegt natuurlijk niet alles, maar het vereist wel een uiterst kritische blik. Voor het onderzoek werden de 108 proefpersonen in drie groepen verdeeld. 36 vrouwen kregen een TT-behandeling, 36 kregen placebo-TT en nog eens 36 vormden de controlegroep, die geen enkele behandeling kreeg. Het gaat natuurlijk om de verschillen tussen de eerste twee groepen; nog een aparte controlegroep – die eigenlijk per definitie slechter zal scoren omdat ze ook geen aandacht heeft gehad – is eigenlijk overbodig.

Blindering

Bij de echte behandeling hield de behandelaar haar handen op 12-15 centimeter afstand van het lichaam, bij de schijnbehandeling op “meer dan 20 centimeter”. Het onderzoek vermeldt niet op hoeveel meer dan 20 centimeter, maar je kunt betwijfelen of op deze manier adequaat geblindeerd wordt. In plaats van een grotere afstand te nemen, wat zelfs een laagopgeleide huisvrouw uit Iran (het gros van de patiënten in deze studie) zou kunnen opvallen, zou je voor een ander onderscheid zonder uiterlijke verschillen kunnen kiezen. In een eerder onderzoek naar Reiki werd de placebo-reiki uitgevoerd door iemand die uiterlijk hetzelfde ritueel opvoerde, maar innerlijk zich niet op de patiënt focuste maar in gedachten rekensommen of een boodschappenlijstje maakte. Voor het resultaat maakte dat geen verschil. Met betrekking tot de placebo-TT merken de auteurs van dit onderzoek op dat “in fact there was no energy transfer”. Hoe weten de auteurs dat eigenlijk? Hoe hebben ze dat gemeten? (en terzijde, hoe weten ze dat “energy can pass through all their clothes”?)

Curieus

Ronduit curieus is dat zowel de echte TT als de placebo-TT werden uitgevoerd vóórdat de proefpersonen hun chemokuur kregen. Dat is zelfs vanuit het tamelijk magische TT-perspectief moeilijk te plaatsen. De gedachte is immers dat de chemotherapie het veronderstelde energieveld verstoort en misselijkheid veroorzaakt, dus waarom zou je dan een behandeling vooraf moeten uitvoeren, als er op dat moment van enige verstoring nog geen sprake kan zijn? Hooguit kun je volhouden dat je met zo’n behandeling de angstige patiënt wat kunt kalmeren voor een vervelende behandeling. Maar TT als een soort vaccin tegen naderhand optredende misselijkheid is toch wel echt absurd.

Missing data

Maar goed, zelfs absurde theorieën moeten een kans krijgen als ze consequent de data aan hun kant hebben. Helaas is de hoeveelheid data die in het artikel te vinden is werkelijk armzalig. Dat is vreemd, want de onderzoekers beweren dat ze heel veel data hebben verzameld. Duur, frequentie en intensiteit van de misselijkheid zouden zijn gemeten. Dit gebeurde aan de hand van een visual analogue scale (VAS) voor de intensiteit en een ‘chart’ voor duur en frequentie. Die laatste twee factoren werden zelfs op vier verschillende tijdstippen in kaart gebracht: in de morgen, in de middag, in de avond en gedurende de nacht.

Tabel 2: duur van de misselijkheid.
Tabel 2: duur van de misselijkheid.

En wat vinden we daarvan terug in de tabellen en statistieken? Vrijwel niets. De meest uitgebreide data vinden we in tabel 1, waaruit blijkt dat de proefpersonen doorgaans huisvrouwen zonder inkomen waren, maar erg interessant zijn die data natuurlijk niet. Tabel 2 gaat over de duur van de misselijkheid in uren, maar daar wordt alleen een gemiddelde gegeven en niet gedifferentieerd naar het tijdstip. Als je separaat data over de ochtend, middag, avond en nacht verzamelt, moet je ze ook vermelden. “Incomplete reporting of study results” is een tamelijk ernstige tekortkoming. Ook wordt niet duidelijk hoe die uren gemeten zijn. Met een stopwatch in de hand? Door af en toe op de klok te kijken? Op basis van een inschatting achteraf? In alle drie de groepen was ongeveer een kwart van de vrouwen analfabeet. Zijn VAS en ‘charts’ dan niet veel te ingewikkeld?

Tabel 3: frequentie van de misselijkheid. Placebo-TT scoort aanzienlijk beter dan echte TT (1,6 keer beter).
Tabel 3: frequentie van de misselijkheid. Placebo-TT scoort aanzienlijk beter dan echte TT.

Nog opmerkelijker is Tabel 3. Die zou volgens de onderzoekers over frequentie en intensiteit van de misselijkheid moeten gaan (p. 66), maar gaat volgens het bijschrift alleen over frequentie. Intensiteit komt in geen enkele tabel voor, dus hoe de onderzoekers hiervoor een p-waarde van minder dan 0,001 tevoorschijn weten te toveren is bijzonder onduidelijk. Het wordt nog gekker als we de cijfers voor frequentie bekijken. Placebo-TT lijkt hier met een lagere score van 31.44 toch aanzienlijk beter te scoren dan echte TT, met de veel hogere score van 50.44. Wat de onderzoekers hier precies hebben gemeten, c.q. wat de proefpersonen precies hebben geturfd, is niet geheel duidelijk, maar het behoeft toch geen betoog dat een lagere score duidt op minder episodes van misselijkheid (de controlegroep is met 81.76 weer veel hoger). De onderzoekers schrijven echter rustig op dat de frequentie significant lager was in de TT-groep, met wederom p < 0,001. Misschien hebben ze alleen naar het verschil met de niet-behandelde controlegroep gekeken, en daardoor de olifant in de kamer gemist.

Eigenlijk leveren de gecombineerde Tabellen 2 en 3 een heel interessant beeld op: kennelijk waren de proefpersonen in de placebogroep minder vaak misselijk, maar wel veel langer (bijvoorbeeld een keer per dag tien uur). En de vrouwen die echte TT kregen, waren veel korter misselijk, maar wel vaker (bijvoorbeeld vijf keer per dag een uur). Hoe verklaren de onderzoekers deze intrigerende resultaten? Het antwoord: niet, want ze hebben ze niet opgemerkt. De redactie van Complementary Therapies in Clininal Practice duidelijk ook niet.

Beperkingen

Aan het einde van het artikel vinden we nog een tamelijk grote beperking, die de onderzoekers zelf ronduit toegeven:

“Since most of the patients were referred from the surrounding cities to Isfahan and received only one medication dose, there was no possibility of intervention for several days in a row; as a result, there was no possibility of measuring the nausea intensity in the delayed phase (delayed Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting, which occurs more than 24 h after chemotherapy) and it was the limitation of our study.”

Kortom, de onderzoekers hebben maar één keer gegevens verzameld na één dosis chemotherapie, en dan ook niet meer dan één dag na de chemokuur (de ‘acute phase’). Bij borstkanker moet je echter denken aan zes tot acht chemokuren. De misselijkheid kan ook langer dan 24 uur na de behandeling optreden. Tussen de chemokuren zitten een of meerdere weken om te herstellen, afhankelijk van de intensiteit van de behandeling. Als de onderzoekers hun TT-onderzoek echt serieus hadden willen aanpakken, hadden ze kunnen kiezen voor een studie die de vrouwen gedurende hun gehele behandeling gedurende meerdere maanden volgde.

Roze bril

Het gebrek aan scientific rigour hoeft echter niet te verbazen. De auteurs zijn duidelijk verguld van de mogelijkheden van TT en hebben hun roze bril niet af kunnen zetten. Zo jubelen ze tot tweemaal toe dat TT de genezing van wonden bevordert, terwijl de meest recente Cochrane Review (2014) concludeert dat “there is no robust evidence that TT promotes healing of acute wounds”. De onderzoekers lijken hun referenties bij voorkeur uit de meest schimmige blaadjes te halen. Dat TT effectief is “in a wide range of symptoms” wordt bijvoorbeeld geschreven op gezag van het International Journal of Aromatherapy, ook al zo’n tijdschrift met een impact factor van 0,00. Erg consequent kun je de auteurs helaas ook niet noemen. In hun introductie staat over TT bijvoorbeeld dat “it has no contraindications”, maar in het kader met uitleg over TT schrijven de onderzoekers weer dat de TT-behandelaar in de tweede fase op zoek gaat naar “TT contraindication (head trauma, pregnancy and psychosis)”. Dat kan niet allebei waar zijn.

Déjà vu

Het artikel in Complementary Therapies in Clinical Practice.
Het artikel in Complementary Therapies in Clinical Practice.

Helaas is dit nog niet alles. Het meest beschamende vind ik eigenlijk wel dat dit onderzoek feitelijk twee keer is gepubliceerd. Voordat het in Complementary Therapies in Clininal Practice verscheen, werd er namelijk ook al een artikel over geschreven in het Journal of Education and Health Promotion. Dat is een schimmig online tijdschrift met een hoofdredacteur die – oh toeval! – net als drie van de zes auteurs verbonden is aan de University of Medical Sciences te Isfahan. Het is beslist hetzelfde onderzoek, want beide artikelen noemen hetzelfde nummer waaronder het onderzoek is geregistreerd (2013080311136N2). Van beide artikelen zijn vijf van de zes auteurs hetzelfde. Twee keer een artikel over hetzelfde onderzoek publiceren, met dezelfde insteek en dezelfde uitkomsten is natuurlijk niet netjes en eigenlijk ook in strijd met de wetenschappelijke integriteit.

Het artikel over hetzelfde onderzoek in het Journal of Education and Health Promotion.
Het artikel over hetzelfde onderzoek in het Journal of Education and Health Promotion.

Het artikel in het Journal of Education and Health Promotion is wel iets uitgebreider. Curieus is dat het woord ‘intensiteit van de misselijkheid’ helemaal niet valt in dit artikel, terwijl in het artikel in Complementary Therapies in Clininal Practice juist de loftrompet werd gestoken over het effect van TT op die intensiteit. Het uitgebreidere artikel maakt ook duidelijk dat er geen uitvallers waren: alle 108 vrouwen leverden uiteindelijk hun papieren in, al dan niet ingevuld door familieleden die wel konden lezen en schrijven. Voor dat inleveren hadden ze wel een maand de tijd. Een hele maand, terwijl het in het onderzoek om de eerste 24 uur na de chemokuur ging!

Het uitgebreidere artikel maakt ook duidelijk dat personen die de patiënten vergezelden gewoon bij de TT- of placebobehandeling aanwezig mochten zijn. Bij de placebo-TT gold dat “the hands were placed around the body as a gesture, with more distance from the body, and were moved without a certain order”. Dat laatste klinkt toch verdacht veel als: de TT-behandelaar deed maar wat. Dan is de kans toch groot dat of de patiënt of haar metgezel doorheeft dat er maar een showtje wordt opgevoerd.

Ten slotte staat er een veelzeggend zinnetje in het uitgebreidere artikel: “This article is derived from master thesis of nursing.” Een van de onderzoekers blijkt een student te zijn, die voor het onderzoek wat TT heeft geleerd en vervolgens proefpersonen is gaan behandelen en data heeft verzameld. Het verklaart veel van de kreupele indruk die het onderzoek maakt.

Conclusie

Al met al is dit een heel povere studie die het hele TT-gebeuren geen greintje aannemelijker heeft gemaakt. Naar aanleiding van een eerder onderzoek naar de effecten van Therapeutic Touch schreef oud-hoogleraar complementaire geneeskunde Edzard Ernst al eens een vernietigende blog. De titel van die bijdrage – “Therapeutic Touch – time to stop taking such rubbish seriously!” – zou ook moeiteloos van toepassing kunnen zijn op dit onderzoek uit Iran.

Reclame voor homeopathische griepvaccinatie mag niet. Natuurlijk niet.

by 42 Comments

homeopathie-pillen400x267De jaarlijkse griepprik is soms een beetje een teleurstelling qua effectiviteit, maar een homeopathische griepvaccinatie in de vorm van suikerkorrels werkt natuurlijk helemaal niet. Gelukkig is het dan ook bij wet verboden om er reclame voor te maken. De voorzitter van de Reclame Code Commissie bevestigde dit recentelijk.

Onder de kop “Kies voor gezondheid en kies voor de homeopathische griepvaccinatie” werd ons in de bestreden reclame op Facebook wijsgemaakt dat steeds meer mensen ziek worden van de gewone griepprik. Maar geen nood:

“Gelukkig is er ook een homeopathische griepvaccinatie met nagenoeg geen bijwerkingen met als extra voordeel dat het een hogere bescherming biedt dan de reguliere griepprik.”

Een hogere bescherming? Vooral dat laatste is wel een erg boude bewering van de eigenaar van deze Facebookpagina, een homeopaat in noordoosten van het land. De reclame-uiting orakelde rustig verder:

“De homeopathische vaccinatie is voor iedereen geschikt en geeft een bescherming van meer dan 89 procent. Bij herhaling zelfs meer dan 94 procent. Bijkomende voordeel van een homeopathische vaccinatie is dat inname met alleen korrels heel eenvoudig is, en de bijwerkingen vrijwel nihil zijn.”

De naam van het wondermiddel werd niet genoemd, maar vermoedelijk gaat het om Polyinfluenzinum (ook de naam Influenzinum komt wel voor), een door de firma Dolisos ontwikkeld homeopathisch middel dat het griepvaccin in homeopathische verdunning bevat. Dolisos is al meer dan tien jaar geleden overgenomen door het bekende Boiron, dat onder meer Polyinfluenzinum 200K verhandelt. Deze cryptische aanduiding betekent 200 keer verdund volgens de Korsakov-methode. Die bestaat uit het oplossen van de uitgangsstof in water, schudden, het glas leeggooien en vervolgens weer vullen met water. Dat zou een verdunning van 1:100 moeten opleveren.[1] Vervolgens herhaal je dat 200 keer en dan heb je 200K. Griepvaccin verdund met een factor van rond de 10400, geen wonder dat het middel geen bijwerkingen heeft.

Maar met zo’n duizelingwekkende verdunning is ook een werking wel erg onwaarschijnlijk. Die claim van 89% respectievelijk 94% bescherming komt vermoedelijk uit een onderzoekje naar het middel dat Dolisos ooit, jaren geleden, heeft uitgevoerd. Er wordt beweerd dat in een groep van 100 personen, van wie 82% jaarlijks door de griep werd geveld, slechts 11% griep kreeg nadat ze preventief Polyinfluenzinum hadden gekregen. Bij herhaling het volgende jaar was dit nog maar 6%, maar hier wordt opeens het begrip ‘ flu symptoms‘ gebruikt. Dit weinig geloofwaardige onderzoek is nooit ergens gepubliceerd, maar het verhaal circuleert lustig op internet.

Dat een groep werd onderzocht waarin echt 82% jaarlijks griep kreeg, is wel erg onwaarschijnlijk, want een kans van meer dan acht op tien is een onrealistisch hoge kans op griep. Het zou best kunnen dat hier weer eens griep en (zware) verkoudheid door elkaar zijn gehaald. Geen wonder dat vaak de term ‘griepverschijnselen‘ of ‘flu symptoms‘ valt. 11% kans op griep klinkt een stuk realistischer. Dat zou betekenen dat het middel helemaal niets heeft gedaan, zoals te verwachten is van suikerpilletjes met een drupje griepvaccin 200K erop. Een controlegroep schijnt dit onderzoekje niet gehad te hebben. Terzijde, het is natuurlijk ook raar dat een griepvaccin dat (deels) gemaakt is van de verkeerde virusvarianten wel opeens heel effectief zou zijn in homeopathische verdunning.

reclamecodecommissielogoDe voorzitter van de Reclame Code Commissie hoefde zich over dit alles niet uit te laten. De zaak was tamelijk eenvoudig: deze reclame mag gewoon niet volgens de Geneesmiddelenwet. “Nu de ‘homeopathische griepvaccinatie’ wordt aangeprezen voor hetzelfde doel als een reguliere griepprik, te weten het voorkomen van griep, is sprake van de aanprijzing van een (immunologisch) geneesmiddel”, aldus de voorzitter. Reclame voor geneesmiddelen waarvoor geen handelsvergunning is verleend, is ingevolge artikel 84, eerste lid, Geneesmiddelenwet verboden. Uiteraard is er in Nederland geen handelsvergunning verleend voor een homeopathisch griepvaccin. De reclame was dus duidelijk in strijd met de wet.

De voorzitter velde op dezelfde datum een identiek oordeel in een zaak tegen dezelfde adverteerder, maar nu ging het om reclame-uitingen op zijn website. Ook die waren in strijd met de Geneesmiddelenwet. Overigens waren zowel de teksten op de website als die op Facebook al tijdens de procedure verwijderd door de adverteerder. Een echt verweer voerde hij niet, al liet hij beide klagers wel weten dat ze niet wisten waarover ze spraken. Daar dacht de RCC-voorzitter toch anders over.

Nu kan, zoals eerder uitgelegd, de Reclame Code Commissie geen sancties opleggen. Echter, de minister van VWS en de Inspectie voor de Gezondheidszorg kunnen dat wel. Op overtreding van artikel 84 Geneesmiddelenwet staat een bestuurlijke boete van ten hoogste 450.000 euro. Zo’n vaart zal het wel niet lopen bij een reclame van een lekenhomeopaat op Facebook en op de eigen website, maar duidelijk moge zijn dat dit soort reclame-uitingen zeker niet geheel risicoloos kunnen worden gedaan.

Noot

[1] Overigens is het allerminst zeker dat bij verdunnen volgens de Korsakov-methode, genoemd naar een Russische homeopaat, echt een verdunning van 1:100 wordt verkregen. Bepaalde uitgangsstoffen hechten zich aan de wand het glas en blijven daar plakken (kaliumchloride bijvoorbeeld). Mij is niet bekend hoe dat zit met virusstammen. Als die na 200 verdunningen nog steeds aan de wand kleven en vervolgens met alle geluk van de wereld op een suikerpilletje gedruppeld worden, zou je in theorie een oraal griepvaccin hebben.

Alleen vergoeding voor de ‘vaste prik’?

by 7 Comments

acupunctuurWat je verder ook van acupunctuur vindt, het is natuurlijk raar als de Sociale verzekeringsbank (SVB) alleen de kosten van acupunctuur vergoedt als de acupuncturist is aangesloten bij de ene beroepsvereniging en vergoeding weigert als deze lid is van een andere. De Centrale Raad van Beroep plaatst hier terecht vraagtekens bij.

Het ging in deze zaak om een oorlogsslachtoffer aan wie op basis van de Wet uitkeringen burger-oorlogsslachtoffers 1940-1945 een vergoeding voor 52 behandelingen fysiotherapie per jaar was toegekend. Vervolgens diende deze persoon een aanvraag in voor vergoeding van de kosten van acupunctuur om zijn pijnklachten en beperkingen door littekens van brandwonden op zijn armen te laten behandelen. De SVB wees deze aanvraag af. Het staande beleid was namelijk dat alleen een vergoeding voor acupunctuurbehandelingen kon worden toegekend als de behandelaar is aangesloten bij de Nederlandse Vereniging voor Acupunctuur (NVA) of de Nederlandse Artsen Acupunctuur Vereniging (NAAV). De acupuncturist van de appellant was echter aangeschreven bij Zhong, naar eigen zeggen “sinds 1993 dé Nederlandse Vereniging voor Traditionele Chinese Geneeskunde”. De SVB meende daardoor niet te kunnen vaststellen of deze acupuncturist wel ‘voldoende gekwalificeerd’ was.

Nu is het wat vreemd om bij een behandeling die waarschijnlijk slechts een theatraal placebo is te twijfelen aan de capaciteiten van de behandelaar. Maar het wordt nog veel vreemder als Zhong – met zo’n 850 leden – kennelijk niet voldoet als beroepsvereniging en NVA en NAAV wel. Ziektekostenverzekeraars maakt het kennelijk weinig uit: de verzekeraar van de appellant vergoedde in elk geval een deel van de behandeling van de Zhong-prikker. Die kon er blijkbaar best wel wat van. Het is dus best aannemelijk dat deze behandelaar even goed (of slecht) is als een acupuncturist van NVA- of NAAV-huize. De Centrale Raad van Beroep vond het SVB-beleid ook maar vreemd. Het besluit van de SVB werd vernietigd wegens onvoldoende motivering. De Raad overwoog onder meer:

“De bij het bestreden besluit gehandhaafde weigering de voor rekening van appellant blijvende kosten van acupunctuurbehandelingen te vergoeden is uitsluitend gebaseerd op het niet ingeschreven staan van de behandelaar bij de NVA of NAAV. Dit betreft volgens beleid van verweerder specifiek bij acupunctuur geldende betalingsvoorwaarden. Verweerder heeft echter geen enkel inzicht kunnen verschaffen in de gronden waarom Zhong niet voldoet aan de eisen die aan een beroepsvereniging als deze gesteld kunnen worden. Er is slechts verwezen naar de twee in de beleidsregel opgenomen verenigingen. De Raad acht het bestreden besluit hiermee onvoldoende gemotiveerd. Dit geldt temeer nu zorgverzekeraars acupunctuurbehandelingen van bij Zhong aangesloten behandelaars wel (gedeeltelijk) vergoeden.”

De SVB moet nu binnen zes weken een nieuw en beter besluit nemen. Dat moet – gelet op deze uitspraak – toch haast wel tot toewijzing van de aanvraag leiden.

Update 20 februari 2017: de Sociale Verzekeringsbank mag toch vergoedingen voor acupunctuurbehandelingen beperken tot patiënten die gebruik maken van de diensten van een bij de Nederlandse Vereniging voor Acupunctuur (NVA) of de Nederlandse Artsen Acupunctuur Vereniging (NAAV) aangesloten behandelaar. De Centrale Raad vindt dat de motivering om de diensten van Zhong-acupuncturisten niet te vergoeden alsnog geleverd is: Zhong hanteert aanzienlijk lagere toelatingseisen dan de NVA. “Deze [NAV-]eisen tot toelating zijn derhalve uitgebreider en bieden daardoor meer garantie voor een adequate (alternatieve) zorgverlening”, aldus de Centrale Raad.

School mag docent die bijklust als homeopaat kort houden

by 20 Comments

methode-homeopathique-smallEen school in het Drentse Hoogeveen wilde paal en perk stellen aan de nevenactiviteiten van een van haar docenten. Die bleek namelijk bij te klussen als klassiek homeopaat. In het verleden waren de nodige privileges aan hem toegekend, zodat hij soms ook onder schooltijd met zijn nevenactiviteiten bezig kon zijn. De directeur legde de docent een verbod op en dat hield glansrijk stand bij de rechter.

De docent was al sinds 1992 bij de school werkzaam. Zijn aanstelling betrof laatstelijk 0,8846 fte, dus heel omvangrijk kan zijn homeopathische praktijk niet zijn. Kennelijk bestond er binnen de school aanvankelijk wel een zekere sympathie voor. Zo was al in een vroeg stadium met hem afgesproken dat hij nooit op woensdag les hoefde te geven. In 2006 werden nog wat extra privileges toegekend. De docent mocht voor zijn activiteiten als homeopaat in dringende gevallen telefonisch overleg voeren onder lestijd en bovendien in uitzonderingsgevallen en na overleg zijn lessen van die dag annuleren. Leerlingen van de school mocht hij in principe slechts behandelen na overleg met en toestemming van minstens een van de ouders (NB. een kind kan vanaf zestien jaar zelfstandig een geneeskundige behandelingsovereenkomst aangaan). In 2012 werd alles nog eens schriftelijk bevestigd.

Kennelijk wist de directeur al die tijd van niets, en toen die er in 2013 achter kwam, werden de afspraken als onaanvaardbaar bestempeld en ingetrokken. De docent kreeg een verbod om zijn werk als klassiek homeopaat te verrichten binnen de gebouwen en op de terreinen van de school. Ook mocht hij niet langer zijn lessen onderbreken of annuleren als zijn nevenactiviteiten daarom vroegen. Ten slotte werd het hem verboden leerlingen van de school ook buiten de school om te behandelen.

De docent ging in beroep, maar verloor de zaak bij de rechtbank. Ook de Centrale Raad van Beroep gaf hem nul op het rekest. De school mocht oordelen dat deze betaalde nevenactiviteiten in strijd waren met de belangen van de school en daarbij bovendien terugkomen op eerder gemaakte afspraken. De Centrale Raad stelt onder meer:

“Zoals ook de rechtbank heeft gedaan, onderschrijft de Raad de afwegingen die het bestuur in het bestreden besluit heeft gemaakt. Gezien de afhankelijkheidsrelatie tussen een leraar en een leerling is het ongewenst dat een leraar ook nog een rol als klassiek homeopathisch behandelaar van leerlingen heeft. Bovendien veroorzaakt het bieden van betaalde behandelingen aan leerlingen een ongewenste belangenverstrengeling. Evenzeer begrijpelijk is het standpunt van het bestuur dat appellant zich tijdens zijn lessen niet ook beschikbaar mag houden voor zijn nevenactiviteiten. De stelling van appellant dat er ook andere leraren zijn die hun lessen onderbreken, treft geen doel, reeds omdat hij geen concrete voorbeelden heeft genoemd van collega’s die gedurende de lessen beschikbaar blijven in verband met betaalde nevenactiviteiten. Gelet hierop heeft het bestuur in redelijkheid mogen oordelen dat het optreden van appellant als klassiek homeopathisch behandelaar op school en ook buiten school jegens leerlingen in strijd is met de belangen van de stichting. Dat betekent dat deze nevenactiviteiten van appellant niet zijn toegestaan.”

Dat is duidelijke taal. Overigens zou het oordeel waarschijnlijk hetzelfde zijn uitgevallen als de docent bijkluste als – ik noem maar wat – tennisleraar, masseur of platenbaas en soortgelijke privileges had. In die zin gaat het in deze casus om nevenactiviteiten van docenten an sich en de daarbij spelende afhankelijkheidsrelatie of belangenverstrengeling, en niet specifiek om de homeopathie. Het meest opvallende is dan ook de grote ruimte die de docent aanvankelijk kennelijk kreeg om zijn homeopatenpraktijk uit te oefenen, soms zelfs tijdens de lesuren. In de uitspraak is het vak waarin de docent onderwijs geeft geanonimiseerd, dus we zullen nooit te weten komen wat hij precies doceert. Hopelijk geen natuurkunde, scheikunde of biologie.

Reclame voor Bachbloesems in strijd met de wet

by 80 Comments

bachflesjesEdward Bach (1886-1936) meende dat mensen ziek konden worden van negatieve gemoedstoestanden. Gelukkig kon de goede dokter daar wat aan doen. Naar eigen zeggen dan, want de door Bach ontwikkelde remedies op basis van bloemen – Bachbloesems – hebben veel weg van homeopathie. Er zit niets in en het werkt ook niet. Toch zijn Bachbloesems nog erg populair en producenten maken er graag reclame voor. Dat mag echter niet zomaar, aldus recentelijk de voorzitter van de Reclame Code Commissie.

Meer over de merkwaardige ideeën van Edward Bach is te vinden in dit artikel van Richard Monvoisin uit de Skepter, waarin ook het bereidingsproces wordt uitgelegd. De Encyclopedie der pseudo-wetenschappen zegt er het volgende over:

“De Bach-preparaten worden als volgt bereid. De bloemen dienen in volle bloei op een zonnige wolkenloze dag ‘s ochtends voor negen uur geplukt te worden. Ze worden vervolgens in een schaal bronwater in de volle zon gelegd tot ze verwelken, en de geneeskracht dus in het water trekt. De bloemen worden dan verwijderd en het bronwater wordt in een verhouding van 1 op 480 met cognac vermengd. Het zo ontstane medicijn wordt druppelsgewijs ingenomen met wat water, analoog aan aromatherapie. Voor de toepassing dient de patiënt eerst een diepgaand gesprek met de therapeut te hebben, en zich ook met de gedachten van Bach vertrouwd te maken. Voor niets van dit alles bestaat enige wetenschappelijke fundering.”

Maar ongefundeerd of niet, de Bachbloesems zijn nog altijd populair. Bijvoorbeeld bij voormalig winnaressen van de Miss Nederlandverkiezing. Zij mochten in september vorig jaar in het Algemeen Dagblad tips geven om de verkiezing te winnen. Een goede tip was om geen Ritalin tegen de spanning te nemen. Een minder geslaagde tip was het alternatief dat ze voorstelden: “Bloesemdruppels voor onder je tong. Rustgevend én homeopatisch.”

Het klopt geen van beide. De druppels doen uit zichzelf niets en ze zijn strikt genomen ook niet homeopathisch. Thaler e.a. onderzochten in 2009 de effectiviteit van Bachbloesem-remedies bij psychologische problemen en pijn. Ze vonden ofwel überhaupt geen onderzoeken ofwel onderzoeken die geen effectiviteit boven placebo aantoonden. Een jaar later publiceerde Edzard Ernst een systematische evaluatie, die ook niets opleverde, behalve dan de duidelijke conclusie dat “the most reliable clinical trials do not show any differences between flower remedies and placebos”. Einde verhaal voor de Bachbloesems dus, althans vanuit wetenschappelijk perspectief.

Maar een adverteerder dacht daar heel anders over. In een advertentie in de gratis krant Metro schreef hij ter aanprijzing van zijn handelswaar:

“Bachbloesems helpen bij uiteenlopende klachten als angst, stress, faalangst, neerslachtigheid, verdriet, laag zelfbeeld, etc. Daarnaast helpen ze ook goed bij slaapproblemen, adhd, stoppen met roken, afslanken, menopauze…”

Klanten hoefden slechts € 28,95 af te tikken voor een flesje van dit prachtige product. Nogal prijzig voor een flesje placebo, en reden genoeg de Reclame Code Commissie eens te vragen wat zij van deze ongefundeerde aanprijzingen vond.

De zaak was kennelijk eenvoudig genoeg om zonder zitting door de voorzitter van de Reclame Code Commissie afgedaan te worden. Hij bleek bovendien bereid nog enige spoed te betrachten, aangezien de Metro-bijlage met de advertentie ook tijdens de Nationale Gezondheidsbeurs van 11 t/m 14 februari 2016 zou worden verspreid. De voorzitter oordeelde als volgt:

“In de uiting worden diverse situaties opgesomd waarin het aangeprezen product ‘helpt’, namelijk bij angst, stress, faalangst, neerslachtigheid verdriet, laag zelfbeeld, slaapproblemen, ADHD, stoppen met roken, afslanken en menopauze. Klager maakt vooral bezwaar tegen de mededeling dat het product helpt bij ADHD, dat volgens hem een ziekte in de zin van de Geneesmiddelenwet is. Adverteerder heeft de stelling van klager dat ADHD als ziekte kan worden gekwalificeerd onvoldoende weersproken. In de uiting wordt verder de indruk gewekt dat het aangeprezen product bij ADHD een effectieve werking heeft (“helpt”). Deze werking kan worden opgevat als een werking die gelijk is aan een geneesmiddel. De gemiddelde consument zal kunnen menen dat bij ADHD in plaats van een door een arts voorgeschreven geneesmiddel ook het aangeprezen product kan worden gebruikt omdat het ‘helpt’. Dit laatste zal, mede gelet op de context van de uiting waarin wordt gesproken over “therapie” en waarbij het aangeprezen product wordt omschreven als een “recept”, door de consument worden opgevat in de zin dat het product in dergelijke gevallen ‘geneest’. De voorzitter onderschrijft op grond van het voorgaande het oordeel van de Keuringsraad KOAG/KAG dat het aangeprezen product in de uiting in feite als geneesmiddel wordt gepositioneerd. Het product zal op grond van het voorgaande ook in die zin door de gemiddelde consument worden opgevat en dient volgens het aandieningscriterium te worden aangemerkt als geneesmiddel in de zin van artikel 1 aanhef en onder b Geneesmiddelenwet.”

Voor dit ‘geneesmiddel’ is natuurlijk geen handelsvergunning verleend, en reclame voor dergelijke geneesmiddelen is ingevolge de Geneesmiddelenwet verboden. Daarmee was deze advertentie in strijd met de wet. De voorzitter achtte het na dit oordeel niet meer nodig nog te beoordelen of de reclame-uiting ook misleidend was. Dat is wel jammer, want ‘laag zelfbeeld’, ‘roken’ en ‘overgewicht’ zijn natuurlijk niet per definitie ziekten. Het was mooi geweest als de voorzitter tevens had geoordeeld dat de reclame vanwege het totaal ontbreken van bewijs van werkzaamheid van de Bachbloesems ook misleidend en daarmee oneerlijk was. Hij volstond echter met de verklaring dat sprake was van strijd met de wet, en daarmee met de Nederlandse Reclame Code en de Code Publieksreclame voor Geneesmiddelen.