Wetenschappers zouden een soort vaccinatie tegen nepnieuws ontwikkeld hebben. Volgens de NOS: ‘Foutieve informatie – nepnieuws – is plakkerig, het blijft hangen en het verspreidt zich snel. “Het is net een virus”, zegt Sander van der Linden, onderzoeker aan de Universiteit van Cambridge. Daarom heeft Van der Linden (30) onderzoek gedaan naar een ‘vaccin’. En hij heeft ‘t gevonden: “Met een klein beetje van het virus, bouw je meer resistentie op. Dat is het idee.’
Van der Linden en zijn collega’s schreven hun bevindingen op in het artikel Inoculating the Public against Misinformation about Climate Change, Global Challenges, 2017. De berichtgeving in de media over dit onderzoek geeft volgens mij niet altijd even goed weer wat het nu eigenlijk inhoudt en wat de mogelijkheden zijn voor de bestrijding van nepnieuws.
De onderzoekers deden het volgende: via Amazon Mechanical Turk legden ze aan proefpersonen verschillende teksten voor over de wetenschappelijke consensus over klimaatopwarming. Vooraf en achteraf werd dan gevraagd hoe een proefpersoon dacht over die consensus (hoe hoog die is).
Als middel om het vertrouwen te vergroten dat die consensus erg hoog is werd een bericht gegeven waarin gesteld wordt dat ’97 procent van alle wetenschappers het eens is over de antropogene opwarming van de aarde’ (uit een bekend literatuuronderzoek van Cook et al.). En daartegenover de zgn. Oregon Global Warming Petition Project wat een verzameling van ondertekeningen van ruim 30.000 Amerikaanse wetenschappers zou zijn die het niet eens zijn met het idee dat de mens een rol speelt in die opwarming (suggererend dat er van consensus dus geen sprake is).
Er waren zes groepen die aan verschillende ‘behandelingen’ werden blootgesteld in dit onderzoek:
1. Controlegroep
2. Consensus-onderzoek (die kreeg het 97%-consensus verhaal in een taartdiagram weergegeven, dat was in een eerder onderzoek een effectief communicatiemiddel gebleken)
3. Oregon petitie
4. Consensus-onderzoek gevolgd door Oregon petitie
5. Consensus-onderzoek + algemene vaccinatie gevolgd door Oregon petitie
6. Consensus-onderzoek + specifieke vaccinatie gevolgd door Oregon petitie
De onderzoekers verwachtten dat onder conditie 2 de proefpersonen de consensus hoger zouden gaan inschatten en onder conditie 3 juist lager. Voor conditie 4 werd in ieder geval verwacht dat de tegenboodschap het eerder verhoogde vertrouwen weer zou doen afnemen en in totaal misschien wel zou doen verlagen, de laatst gecommuniceerde boodschap blijft het beste hangen.
Het gaat natuurlijk om de effecten van die ‘vaccinaties’, die bedoeld waren om het afbrekende effect van het tegengeluid (het ‘nepnieuws’) te beperken. Bij de ‘algemene vaccinatie’ werden de proefpersonen er op gewezen dat ‘er politiek gemotiveerde groepen zijn die misleidende tactieken gebruiken om te suggereren dat er veel debat is onder wetenschappers over klimaatopwarming’ waarna de stelling werd herhaald dat er wel degelijk consensus is. Bij de ‘specifieke vaccinatie’ werden nog argumenten toegevoegd waarom je die Oregon petitie met een korreltje zout moet nemen. Zo zijn somige ondertekeningen duidelijk niet echt (Charles Darwin en een aantal Spice Girls staan er tussen) en minder dan een procent van de ondertekenaars heeft een relevante wetenschappelijke achtergrond.
De resultaten komen mooi overeen met waarop de onderzoekers vermoedelijk hadden gehoopt:
De ‘vaccinaties’ lijken dus gewerkt te hebben, de specifieke beter dan de algemene.
Dit klinkt allemaal wel aardig, maar wat kun je hier nu mee? De negatieve invloed van een vrij makkelijk onderuit te halen tegenargument tegen die wetenschappelijk consensus voorkom je hier dus waarschijnlijk wel enigszins mee. Maar er zijn ook veel betere argumenten gegeven tegen die ’97 procent’, die je niet zomaar onderuit haalt. Het was interessanter geweest om te kijken wat zo’n algemene vaccinatie zou doen als je in plaats van die Oregon petitie bijvoorbeeld een blog van Jose Duarte te lezen zou geven, waarin specifiek kritiek geleverd wordt op het onderzoek waaruit die 97 procent afkomstig is.
Andersom kan deze strategie natuurlijk ook ingezet worden om juist onzin te verdedigen tegen kritiek. Een homeopatisch lobbyclubje zou een verhaaltje met al het ‘wetenschappelijk bewijs’ voor hun hobby kunnen injecteren met een anekdote over hoe pathetisch het skeptische tegengeluid is, bijvoorbeeld door een TED talk van James Randi op te voeren die suggereert dat het slikken van buisjes vol met homeopathische slaapmiddelen zonder dat hij direct in slaap valt, een weerlegging zou zijn van homeopathie. Die ‘homeopathische overdosis’ is immers niet zo’n sterk argument tegen homeopathie en Randi heeft er natuurlijk ook wel betere.
Daarnaast vraag ik me ernstig af in hoeverre je dit kunt veralgemeniseren en gebruiken tegen nepnieuws. Dat is toch wel iets anders dan een langlopend gevecht over iets als consensus over klimaatopwarming. Nieuws brengen is vooral informeren en niet in eerste plaats overtuigen. En je wilt het nepnieuws juist snel bestrijden, maar je loopt er altijd achteraan. Ook ging het in het onderzoek van Van der Linden om een inschatting van de wetenschappelijke consensus (en eigenlijk hoe je ‘de echte waarde’ daarvan het beste kunt overdragen aan het publiek) en niet om een welles-nietes kwestie. Als de vraag was geweest ‘denkt u dat meer of minder dan 95 procent van de klimaatwetenschappers van mening is dat de mens verantwoordelijk is voor een groot deel van de klimaatopwarming?’ had je wellicht andere effecten gezien.
Neem als voorbeeld de ‘discussie’ over de bezoekersaantallen bij de inauguratie van Donald Trump als 45ste president van de VS die in het NOS bericht wordt opgevoerd. Hoe had je daar zo’n vaccinatiestrategie kunnen toepassen?
Op de dag zelf berichtten de media correct (toch?) dat er veel minder mensen op de been waren dan bij de inauguratie van Obama in 2009. Op dat moment is er nog geen sprake van nepnieuws, dat komt pas de volgende dag als de woordvoerder komt met zijn ‘alternatieve feiten’. Als je daarna nog een verhaal wil houden over de inauguratie van Trump en de opkomst daarin noemt, zou je dus kunnen melden (als vaccin) dat er ook ongeloofwaardige tegengeluiden van de Amerikaanse regering hierover de ronde doen. Maar je zou toch je werk als journalist niet goed doen als je dat niet sowieso al zou doen? Wat je volgens mij niet moet doen, is alleen (neutraal) noemen dat er ook andere geluiden zijn, als die zo overduidelijk onjuist zijn. Maar dat is toch een iets andere discussie.
Van der Linden voert aan dat media vaak eerst de onjuiste berichtgeving aanhalen en pas daarna de juiste cijfers opvoeren. Daarmee herhaal je de ‘alternatieve feiten’ zodat die stiekem toch blijven hangen. Maar goed, dat dwaalt toch aardig af van die ‘vaccinaties’ en komen we aan bij het handig opschrijven van een debunk, waaarvoor bijvoorbeeld The Debunking Handbook handige tips geeft.
Op de lijst zinloze behandelingen prijkt ook homeopathische behandeling van het “Heavy Wallet Syndrome (HWS)”. Volgens Vliegen leverde die schrapping nog meer discussie op. Behandeling van HWS was de afgelopen jaren hét paradepaardje van de homeopathische beroepsgroep. Zelfs sceptici moesten toegeven dat homeopathie zeer succesvol was bij de behandeling van deze aandoening. De schrapping kwam ook voor Vliegen als een regelrechte verrassing: “Ja, dit was tamelijk onverwacht. De meerderheid heeft uiteindelijk echter vastgesteld dat voor het bestaan van HWS eigenlijk geen wetenschappelijk bewijs is. De 