Kloptdatwel?

elektromagnetische straling

Buitenlandse ‘doctors’ mengen zich in Nederlandse stralingsdiscussie

by 27 Comments

Wie heeft er tegenwoordig geen smartphone, tablet of laptop? Met z’n allen maken we steeds meer gebruik van mobiel internet. Meer gebruik betekent dat er meer capaciteit geboden moet worden door de providers. Die willen daarom nieuwe zendmasten plaatsen, ook om het nieuwe G4-netwerk operationeel te maken. Dat roept echter maatschappelijke weerstand op, zoals het NOS Journaal van zaterdag 11 januari berichtte. Bewoners vinden de nieuwe masten lelijk, maar bij doorvragen blijkt dat ze vooral de mogelijke gevaren van de elektromagnetische straling voor de gezondheid vrezen.

In het Journaal kwam onder andere een woordvoerster van een actiecomité in Hoofddorp aan het woord. Het Haarlems Dagblad besteedde eind vorig jaar al aandacht aan dit Bewoners Collectief Zendmastprotest. Het gaat mij nu niet om dit collectief – waarvan ik de goede bedoelingen en oprechte zorgen absoluut niet wil betwisten of ridiculiseren -, maar om een andere organisatie die in het artikel in de krant werd genoemd en die zich in de Nederlandse stralings- en zendmastdiscussie heeft gemengd. Ik citeer:

Dus kregen B en W van Haarlemmermeer vorige week een brief van een internationale groep doktoren, onder wie een Nobelprijswinnaar. Dat ‘Doctors for safer schools’ had via het Bewoners Collectief gehoord dat B en W masten willen toestaan vanaf vijftig meter van scholen en kinderdagverblijven, eenzelfde afstand als bij 380 kV-masten. En dat verontrustte de doctoren, aangezien er binnen vijfhonderd meter ‘duidelijk gevaren zijn voor de volksgezondheid’.

Wie zitten er achter dat mysterieuze ‘Doctors for Safer Schools’, die in het artikel achtereenvolgens als ‘doktoren’, ‘doctors’ en ‘doctoren’ worden aangeduid? Zijn het artsen, wetenschappers, gezondheidsdeskundigen? Kennelijk bevindt er zich een Nobelprijswinnaar in hun midden. Het antwoord op alle vragen is vrij simpel te vinden, want de ‘Doctors’ hebben een eigen website, waarop ook hun ledenlijst in te zien is. En eerlijk gezegd verontrustte die lijst me nogal. Van veel van de leden kan de objectiviteit en de deskundigheid op het gebied van elektromagnetische velden sterk betwijfeld worden.

Doctors to the rescue

‘Doctors for Safer Schools’ is opgericht door Stephen Sinatra en Kerry Crofton. Sinatra is een Amerikaanse arts die zich met een veelheid aan gezondheidszaken bezighoudt. Hij is volgens zijn Wikipediapagina cardioloog, voedingsdeskundige, specialist op het gebied van anti-aging en bovenal voorvechter van integrative medicine. Het met deze vorm van geneeskunde verhelpen van symptomen gerelateerd aan elektrosensitiviteit wordt op de website van de ‘Doctors’ dan ook warm aanbevolen. Sinatra is tevens de man achter het Heart MD Institute, een internetplatform over integrative medicine waarop ook aandacht wordt besteed aan elektrosensitiviteit. Sinatra is verder ‘bio-energetisch psychotherapeut’. Het klinkt allemaal heel indrukwekkend, maar er zijn genoeg zaken die een skeptische blik rechtvaardigen. Zo verkoopt Sinatra door hemzelfde geproduceerde en gepropageerde voedingssupplementen en treedt hij regelmatig op bij Dr. Oz, een televisieshow die op het Science-Based Medicine blog voortdurend wordt bekritiseerd vanwege het promoten van kwakzalverij.

Sinatra propageert verder een techniek die ‘grounding’ of ‘earthing’ wordt (gronden/aarden), waarbij je met je blote voeten contact maakt met de aarde. Het idee is dat de elektronen van de aarde een heilzame werking op het lichaam hebben. Een studie van Sinatra onder 10 personen, gepubliceerd in het Journal of Alternative and Complementary Medicine, zou dat moeten bewijzen. Of die studie deugdelijk was opgezet en uitgevoerd, mogen anderen beoordelen; er lijkt in elk geval niet geblindeerd te zijn en er was ook geen controlegroep. Het Journal of Alternative and Complementary Medicine werd recentelijk door VtdK-bestuurslid en emeritus hoogleraar psychiatrie Michiel Hengeveld nog gekenschetst als een ‘clubblad van niet-reguliere behandelaars waaronder vele notoire alternatievelingen’.

Medeoprichter Kerry Crofton is geen arts, maar psychologe, eveneens betrokken bij het reeds genoemde Heart MD Institute. Op de reeds genoemde website van dit platform wordt bij de informatie over elektrosensitiviteit vooral naar haar werken verwezen. Zij speelt vermoedelijk een belangrijke rol bij ‘Doctors for Safer Schools’, want welke pagina van hun website je ook bezoekt, haar naam verschijnt overal in de adresbalk:

Kerry-Crofton-websites

Verder wordt door de ‘Doctors’ prominent verwezen naar een website van Safer-Tech Solutions waarop we wederom voornamelijk het hoofd van Crofton tegenkomen en waarop onder meer haar boek A Wellness Guide For The Digital Age wordt gepromoot ($19.95; 40% korting bij aanschaf van 30 exemplaren). Crofton blijkt verder een commentator te zijn voor the American Academy of Anti-Aging Medicine, waar ook Sinatra een certificaat van heeft. ‘Anti-aging medicine’ wordt echter niet erkend door organisaties als de American Board of Medical Specialties en de American Medical Association. De genoemde Academy is ook bepaald niet onomstreden. Ondertussen vraag ik me vooral af waar een psychologe haar deskundigheid op het gebied van elektromagnetische straling op baseert. Ze geeft in elk geval toe dat ze geen wetenschapper is.

Maar we hebben een Nobelprijswinnaar!

DevraDavis-Disconnect
Devra Davis probeert ons iets duidelijk te maken.

Die Nobel co-laureate is dus Devra Lee Davis. Zij is gepromoveerd in de (mij niet bekende) ‘science studies’ en is bovendien Master of Public Health. Davis waarschuwt al geruime tijd voor de vermeende gevaren van mobiel bellen. In 2010 verscheen van haar hand het boek Disconnect: The Truth About Cell Phone Radiation, What the Industry Has Done to Hide It, and How to Protect Your Family. De titel maakt al duidelijk dat het een boek met een missie is, en de kaft versterkt het gevoel dat de auteur geenszins van plan is objectieve, gewogen informatie te bieden.

Op die kaft zien we namelijk de woorden TRUTH, RADIATION, INDUSTRY, PROTECT en FAMILY in hoofdletters staan, terwijl de apps op de afgebeelde smartphone allemaal een doodshoofdje hebben. Inhoudelijk is het boek volgens deze kritische recensie een regelrechte ramp. Davis is hoogst selectief, compleet bevooroordeeld, op zoek naar complotten en totaal niet in staat de conclusies van diverse geruststellende onderzoeken correct weer te geven of op waarde te schatten. Welke organisatie wil zo iemand als Scientific Advisor hebben?

Maar die Nobelprijs dan? Pepijn van Erp heeft dit verhaaltje al eerder doorgeprikt. In 2007 werd de Nobelprijs voor de Vrede (dus niet voor de Geneeskunde) toegekend aan het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties, dat deze prijs met Al Gore mocht delen. Davis was ‘lead author’ voor het IPCC, maar – zo stelde Pepijn van Erp vast – dat waren meer dan 830 anderen ook. Erg bescheiden is mevrouw Davis dus beslist niet, en gelet op de genoemde recensie van haar boek ook niet erg deskundig.

De rest van de club

Onder de overige leden van ‘Doctors for Safer Schools’ tref ik helaas ook veel mensen aan die ik niet direct zou beschouwen als objectieve en onafhankelijke experts op het gebied van elektromagnetische straling en gezondheid. Wat te denken van Drew S. Sinatra – inderdaad, de zoon van -, een in Canada werkzame naturopaat en acupuncturist, die ook vitamines injecteert en aan homeopathie doet? Of wat te denken van Magda Havas PhD? Zij is op Kloptdatwel? ook al eens langsgekomen. Haar onderzoek lijdt aan zware methodologische fouten. Zo kwam ze tot de conclusie dat elektrogevoelige personen een hogere hartslag krijgen als ze worden blootgesteld aan de straling van een draadloze telefoon. Dit resultaat kon echter goed verklaard worden door foute blindering, het gebruik van ongeschikte apparatuur en elektrische interferentie van de draadloze telefoon met de meetapparatuur. De website EMF & Health bevat nog veel meer kritiek op het povere onderzoek van Havas. Wat te denken van een studie zonder enige vorm van blindering onder vier (!) diabetespatiënten naar de effectiviteit van bepaalde filters tegen ‘dirty electricty’? Filters die ook nog eens geproduceerd werden door een persoon met wie Havas wel eens artikelen schrijft.

‘Doctors for Safer Schools’ is inderdaad een internationaal gezelschap. Ook de Duitser Dietrich Klinghardt, die onder meer – uiteraard – homeopathie beoefent, heeft zich bij hen aangesloten. Beter medisch onderlegde skeptici kunnen zich naar hartenlust uitleven op alle absurde theorieën, therapieën en producten die op de website van de Dietrich Klinghardt Academy worden gepresenteerd. David Gorski heeft enkele jaren terug al een begin gemaakt in een bijdrage die zeer kritisch is over Klinghardt’s magische ideeën over toxiciteit en chronische infecties, over elektromagnetische straling als oorzaak van chronische ziekten en over Klinghardt’s voorliefde voor homeopathie, acupunctuur, neuraaltherapie en toegepaste kinesiologie (‘spiertesten’). Uiteraard heeft Dietrich Klinghardt ook veel aanhangers. Een van hen, een zekere ‘Mercola’, heeft op de website van de Academy als commentaar achtergelaten dat Klinghardt “one of the most brilliant and gifted medical pioneers of our times” is. Dat is prachtig, behalve als die ‘Mercola’ Joseph Mercola is, een omstreden Amerikaanse osteopaat die tegen pasteurisatie van melk en tegen vaccins is en ook aparte ideeën heeft over HIV/AIDS. Genoemde Joseph Mercola komt er in Paul Offit’s laatste boek Do You Believe in Magic? dan ook niet best vanaf.

Misschien wel de interessantste persoon op de ledenlijst is Hans Scheiner. Daarmee moet wel bedoeld zijn Hans-Cristoph Scheiner, een Duitse ‘holistisch arts’ die zich ook met ‘Mobilfunk und Gesundheit’ heeft beziggehouden. Wie op de website van zijn praktijk in München kijkt, ziet een keur aan alternatieve behandelingen die worden aangeboden. Voor onder meer homeopathie, biologische kankertherapie, ooracupunctuur en elektroacupunctuur volgens Voll kan men bij Dr. Scheiner terecht. Of beter gezegd: KON men bij Dr. Scheiner terecht, want de beste man is op 13 juni 2012 overleden. Merkwaardig dat hij dan toch gehandhaafd wordt op de ledenlijst van ‘Doctors for Safer Schools’. Maar goed, de site vermeldt eerlijk dat “this site is still in process – completion coming soon”, dus we kunnen niet verwachten dat gebeurtenissen van anderhalf jaar geleden al verwerkt zijn.

Over de overige leden zal ik kort zijn. Martin Blank komt op het eerste gezicht over als een serieuze wetenschapper die tweemaal gepromoveerd is. Hij was echter ook betrokken bij het zogenaamde BioInitiative Report over de relatie tussen elektromagnetische straling en gezondheid. Over dit rapport oordeelde de Nederlandse Gezondheidsraad in augustus 2008 dat het “geen gebalanceerd en objectief beeld geeft van de huidige stand van de wetenschap en dat het geen aanleiding geeft om de gangbare opvattingen over de risico’s van blootstelling aan elektromagnetische velden te herzien”. Carolyn Dean (arts en naturopaat) is een bekende van de tuchtrechtelijke autoriteiten en werd in 1995 al eens ongeschikt verklaard de geneeskunde uit te oefenen. Lee Cowden is de William Lee Cowden die zich met integrative medicine (waaronder homeopathie) bezighoudt en die momenteel allerhande producten tegen de ziekte van Lyme aan de man brengt. Op zijn website komt Stephen Sinatra weer voorbij. Ook Cowden heeft veroordelingen van de tuchtrechter op zijn naam staan, onder meer voor het injecteren van een Hodgkinpatiënt met een homeopathisch middel dat niet was goedgekeurd door de FDA en voor andere dubieuze praktijken.

Over de overige drie leden (Montano, Barnhill en McKinney) kon ik vrijwel niets vinden. De bevindingen over de tien hiervoor besproken leden zeggen wat mij betreft echter al genoeg.

Geen objectieve informatie

‘Doctors for Safer Schools’ en het aanverwante Safer-Tech Solutions hebben een nogal aparte, selectieve en suggestieve manier van het presenteren van informatie. Zo stelt de website van de ‘Doctors’ dat de WHO elektromagnetische straling heeft gekwalificeerd als een “2B carcinogen – in the same category as lead, automotive exhaust, and DDT”. Dat is toch wel een vorm van framing. Je kunt het ook anders presenteren. Groep 2B bevat de mogelijk kankerverwekkende stoffen en agentia. Elektromagnetische straling is daarmee in de laagste groep carcinogenen geplaatst (2A = waarschijnlijk kankerverwekkend; 1 = kankerverwekkend). Ze bevindt zich daar in het gezelschap van lood, uitlaatgassen en DDT, maar ook van koffie, ingemaakte groenten en talkpoeder. Aanwijzingen dat we ons geen zorgen hoeven te maken, zijn er genoeg. Wie overigens eist dat zeker moet zijn dat een stof niet-kankerverwekkend is, zal teleurgesteld zijn dat de WHO dat voor geen enkele stof kan garanderen. Het meest in de buurt komt groep 4, met de waarschijnlijk niet-kankerverwekkende stoffen. In die groep bevindt zich slechts één stof.

Op Safer-Tech Solutions treffen we ook de nodige suggestieve plaatjes aan, vergelijkbaar met de kaft van het boek van Davis. Welke gedachten gaan er door ons hoofd bij het zien van een plaatje van een zwangere vrouw achter de laptop met een mobiele telefoon aan haar oor? De makers van de site zijn zo vriendelijk wat golfjes in te fotoshoppen die duidelijk moeten maken wat er volgens hen met de hersenen van de aanstaande moeder en met de foetus gebeurt. Ze hadden trouwens ook voor een stofzuigende zwangere vrouw kunnen kiezen, want de elektrische motoren van stofzuigers schijnen zelfs op enkele tientallen centimeters afstand nog een buitengewoon sterk magnetisch veld te produceren. Maar ja, wie maak je nog bang voor een stofzuiger?

Wie met vragen zit, kan overigens de mensen van Safer-Tech Solutions gerust bellen. Een telefonische consultatie van 60 minuten kost $75. Je krijgt dan Kerry Crofton, de psychologe dus, of iemand anders van ‘the team’ aan de lijn. Als dat dezelfde mensen zijn die onder ‘Our Team‘ staan, zitten we gebakken. We vinden daar grotendeels dezelfde mensen als bij ‘Doctors for Safer Schools’ – inclusief de overleden Hans Scheiner -, maar ook een aantal andere ‘grootheden’, zoals:

– Henry Lai, die al meer dan 25 jaar ongeblindeerde en niet-gerandomiseerde proeven met straling op dieren uitvoert (zie de reacties onder dit artikel);
– Alasdair Philips, de man achter Powerwatch en een oude bekende op het blog Bad Science van Ben Goldacre;
– William Rea, die zich met environmental medicine bezighoudt, gelooft in meervoudige chemische gevoeligheid, gegrild is door Harriet Hall en bekend is bij de autoriteiten;
– Louis Slesin, de man achter Microwave News, met wie de hele discussie over elektromagnetische straling zo’n beetje begonnen is.

Tot besluit

Plaatselijke colleges die moeten beslissen over de verlening van een zogenaamde omgevingsvergunning voor een zendmast moeten daarbij alle betrokken belangen afwegen. De maatschappelijke onrust waartoe de plaatsing van zo’n mast kan leiden, is een factor die in de afweging meegenomen moet worden. Iets heel anders is echter blindelings afgaan op een brief die een groep vermeende experts ongevraagd heeft toegezonden. Zoals hiervoor bleek, zijn veel van de bij ‘Doctors for Safer Schools’ betrokken artsen (Sinatra, Klinghardt, Dean, Cowden) en genezers (Sinatra jr.) op het alternatieve terrein werkzaam en passen zij onbewezen en niet zelden ronduit pseudowetenschappelijke behandelingen toe. Dit is ook daarom van belang omdat zij daarbij vaak uitgaan van ideeën over straling, energie, toxiciteit en gezondheidsschade die in de reguliere medische wetenschap en de natuurwetenschappen ronduit ongebruikelijk en op goede gronden verworpen zijn. Sommige van de ‘Doctors’ (bijvoorbeeld Crofton) geven toe geen wetenschapper te zijn, andere (Havas, Blank, Davis) hebben onderzoeken en boeken gepubliceerd die als selectief, niet-objectief en onder de maat zijn beoordeeld door mensen die er evident meer verstand van hebben. Wapperen met academische titels komt nogal arrogant over, zeker als die titels ND (naturopathie) en Lac. (acupunctuur) zijn. Wapperen met een piepklein stukje Nobelprijs is al helemaal treurig.

‘Doctors for Safer Schools’ is een organisatie met een missie. De ‘Doctors’ zijn er absoluut niet op uit om neutrale, feitelijke en gebalanceerde informatie te verstrekken. En dát is een factor die een college zeker in de belangenafweging moet betrekken.

Alternatief kennisplatform over straling zaait verwarring

by 85 Comments

Deze week weer volop aandacht voor de mogelijke schadelijk effecten van straling van mobiele telefoons. In België mogen kinderen tot 7 jaar over een paar maanden niet meer zelf een telefoon kopen, maar zullen ze daarvoor een ouder tussenpersoon moeten inschakelen. Eigenlijk worden dit soort beschermende maatregelen altijd verantwoord met verwijzing naar het voorzorgsprincipe en de classificatie door het IARC van mobiele telefoonstraling als ‘mogelijk kankerverwekkend’. GSM-straling staat sindsdien in dat afschrikwekkende lijstje naast augurken, koffie en talkpoeder.
In Nederland wordt er wat nuchterder gekeken naar die classificatie. Het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden verwijst in zijn persbericht naar aanleiding van de nieuwe Belgische mobieltjeswet ook naar een lijstje aanbevelingen om de blootstelling aan  GSM-straling  te verlagen. Voor als je daar toch bang voor bent. Wat niet zo opvalt, is dat van die pagina een maand geleden een uiterst nuttige waarschuwing is weggehaald. Op aandrang van … een concurerend stralingskennisplatform.

Twee kennisplatforms over straling?
Twee kennisplatforms over straling?

Het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden (KEMV) is opgericht ‘om kennis op het gebied van elektromagnetische velden te bundelen met als doel wetenschappelijke informatie over het onderwerp te duiden en beschikbaar te maken’. Dat gebeurt onder andere door ‘Kennisberichten’ en ‘Eerste Indrukken’ die vaak zinnige achtergrondinformatie geven of reageren op ophef (in de media) rondom straling. Ook organiseert het KEMV tweejaarlijks een bijeenkomst met de zogenaamde klankbordgroep, waarin naast vertegenwoordigers van de industrie ook mensen het woord voeren namens clubjes die waarschuwen tegen de vermeende schadelijke effecten van straling.
Iemand die bij die klankbordgroepbijeenkomsten (verslag laatste 8/11/2012, pdf) aanwezig was en gebruik maakte van de inspraakmogelijkheid vanaf de publieke tribune, was blijkbaar niet meer zo te spreken over dit gepolder en richtte onlangs een eigen ‘kennisplatform’ op, de Stichting Kennisplatform Elektromagnetische Straling. Een vehikel van Peter van der Vleuten, hier op Klopdatwel eerder langsgekomen als de man die in NOS op 3 zijn nanofolie tegen GSM-straling mocht komen aanprijzen. Die hele stichting lijkt er alleen op uit om verwarring te zaaien. Zo gebruikt Van der Vleuten bijna dezelfde naam als het KEMV, de website heeft dezelfde kleurstelling en er wordt misleidende informatie aangeboden in de vorm van  ‘kennisberichten’. Het echte Kennisplatform wordt door hem aangeduid als ontkenningsplatform.
Het was via één van die ‘kennisberichten’, dat ik tegen de site aanliep. Op het blog van TU Delft profje Michiel Haas stond een pseudowetenschappelijk stuk van Andrew Goldsworthy (een bekende uit het stralingsangstwereldje), met een verwijzing naar de bron, zo’n ‘kennisbericht’. Ik was even in verwarring, zou het KEMV die onzin echt doorgeven als Kennisbericht? Maar ik zag snel wat voor vlees ik in de kuip had.
Wat verder rondkijkend op de site viel mijn oog op een nieuwsbericht  van 1 augustus waarin Van der Vleuten zich beklaagt over een stukje tekst in de ‘Praktische tips om blootstelling te verlagen’ op de site van het echte Kennisplatform. Het gaat om de volgende waarschuwing:

De waarschuwing waarover Peter van der Vleuten zich druk maakte
De waarschuwing waar Van der Vleuten zich druk over maakte (rode omranding door mij)

Lijkt me niets mis mee, toch? Al meerdere keren hebben we aandacht gegeven aan dit soort producten op Kloptdatwel (zie Floww, spininversion, Memon) en ook de slachtoffers daarvan (RSG Enkhuizen). Dat Van der Vleuten zich er aan ergert, is te begrijpen. Hij is immers zelf bezig zo’n product te ontwikkelen, die nanofolie. Ik begreep echter niet zo goed waarom het KEMV op basis van de volgende opmerkingen van Van der Vleuten besloot wat te doen aan die waarschuwing:

Wij hebben redenen om aan dit onvoorwaardelijk advies en aan deze stellige uitspraken te twijfelen en hebben de algemeen secretaris van het Kennisplatform EMV gevraagd aan te geven op welke gronden dit advies is gebaseerd en welke onderzoeksuitkomsten voorliggen, die een dergelijke uitspraak rechtvaardigen.

Tot op heden hebben we nog geen reactie op deze vragen ontvangen.

Wij kunnen ons ook niet voorstellen dat alle genoemde productgroepen, waarvan de goede werking door de leveranciers wordt geclaimd en onderbouwd, door of in opdracht van het Kennisplatform EMV zijn onderzocht en dat sluitend bewijs voor de benaming “onzinproducten” is gevonden.

Als je nu kijkt op die pagina, staat die waarschuwing tegen onzinproducten er niet meer (zie Update onderaan). Bovenstaand screenshot komt van een oudere versie uit het Internet Archive.

Fantastische escherming tegen straling van je telefoon! Een uitvoering voor smartphones is ook op aanvraag leverbaar.
Fantastische bescherming tegen straling van je telefoon! Een uitvoering voor smartphones is op aanvraag leverbaar.

Als je erg precies wil zijn, kun je inderdaad wel iets aanmerken op dat stukje tekst. Je kunt immers best een product leveren dat je drastisch ‘beschermt’ tegen de straling van je mobiele telefoon (pak ‘m in in aluminiumfolie, of zoiets), alleen kun je er dan natuurlijk niet meer mee bellen. In de praktijk claimen de aanbieders van die ‘stickers, stenen, armbanden, halskettingen, antennes, magneten, piramides, potten, zuilen en zouten’ allemaal zaken die natuurkundig helemaal niet mogelijk  zijn.
Het is de wereld op zijn kop zetten om van het KEMV te verwachten dat het eerst al die onzinproducten onderzoekt en aantoont dat die de claims niet waarmaken, voordat het zo’n algemene waarschuwing zou mogen plaatsen. Laat die producenten maar eens fatsoenlijk onderzoek doen (en dan bedoel ik niet zo’n onzincertificering op basis van metingen met bioresonantieapparatuur!).

Ik vroeg bij het KEMV na hoe het zit. Inderdaad was de reden voor verwijdering van de tekst dat die te stellig zou zijn. Maar het goede nieuws is dat er gewerkt wordt aan een nieuwe tekst. Hier iemand een goede suggestie? Aandacht voor de status van die stichting van Van der Vleuten, lijkt me overigens ook wel een onderwerpje voor de Frequently Asked Questions, kan me voorstellen dat het voor mensen die minder goed opletten toch verwarrend kan zijn.
Update 17-9-2013
De tekst is inmiddels weer aangepast (per 11 -9-2013) en luidt nu:

Producten die claimen de blootstelling te verlagen

Er zijn producten in de handel waarvan wordt beweerd dat ze de hoeveelheid zendsignalen van mobiele telefoons tegenhouden, verminderen of neutraliseren. Hieronder kunnen producten zijn die de blootstelling aan elektromagnetische velden verlagen, maar er zijn ook producten die dat niet doen. Een voorbeeld van dat laatste is het aanbrengen van een sticker op de mobiele telefoon.

Dat is in ieder geval iets, maar mij nog wat te voorzichtig.

Vi-Aqua – magisch water uit Ierland laat planten sneller groeien

by 63 Comments

Engels - UK vlag 30x24Goed nieuws voor de milieuliefhebber! The Irish Independent, in oplage de grootste dagelijkse krant van Ierland, bericht: “Wave goodbye to global warming, GM and pesticides.” Water dat met elektromagnetische straling behandeld wordt, zou de opbrengst van gewassen tot wel 30 procent verhogen. En dat met een apparaatje niet veel groter dan een schoenendoos. Eenvoudig (ook thuis) ergens tussen de waterleiding te plaatsen. Zo fantastisch, dat de krant opmerkt dat “dit wel eens de grootste agriculturele doorbraak sinds de ploeg kan zijn”. Klinkt toch enigszins als een sterk verhaal, niet? Maar het product zou in Ierland en andere landen uitvoerig getest zijn en ook een echte professor van de universiteit van Limerick is er enthousiast over. Niet zo vreemd overigens, want die heeft de ‘technologie’ zelf ontwikkeld en is oprichter van de bedrijven die deze Vi~Aqua aan de markt proberen te brengen. 

Een wat gedateerd aandoend filmpje op de website moet ons doen geloven dat het water echt anders werkt na de behandeling:

– video helaas niet meer beschikbaar –

Die professor Austin Darragh is inderdaad werkzaam geweest aan Limerick University en de andere wetenschapper die in het verhaal voorkomt, dr. J. Leahy, werkt er nog steeds aan het department voor Chemistry and Environmental Science. Hoe het bijzondere water precies zou moeten werken, wordt niet echt duidelijk als je website van Vi~Aqua bekijkt. Daarop staat dat de gebruikte straling niet ioniserend is, dus de watermoleculen niet uit elkaar slaat en geen andere radicalen laat ontstaan. Hoe er dan toch een wezenlijke verandering in het water zou kunnen optreden, op een minimale opwarming na, is niet te begrijpen. Dat wordt er niet beter op als je dit leest in een document dat opgevoerd op de pagina die de technische documentatie en testresultaten geeft (in Inducing the fourth state of plasma in water, pdf):

It is now becoming apparent that the phenomenon of latent magnetic energy in water is a magneto-hydro-dynamic product similar to plasma which fills all of the space of the universe and forms nebulae and stars. Electromagnetic activation of water, by introducing an electromagnetic low frequency field into it with a suitable technology, produces at the gas liquid interface of nano bubbles in water, a plasma.

Mooi klinkende nonsense. Met allerlei termen die kwakzalvers en pseudowetenschappers maar al te graag gebruiken. Maar misschien hebben de heren wel een werkzaam wondermiddel ontdekt, zonder dat ze begrijpen hoe het werkt. Laten we daarom eens kijken hoe het zit met die geweldige resultaten uit de praktijk. Het document met de veelbelovende titel Full Scientific Report (pdf) zal dan toch wel wat serieuze ondersteuning voor de claims bevatten? Nou, nee.
Er staan drie experimenten in beschreven, allemaal uit 1998. Bij het eerste werd een grassoort gebruikt, gezaaid in vier verschillend behandelde groepen emmers van telkens 10 stuks. Alle groepen kregen meer of minder van het bestraalde water, en één groep alleen gewoon water. Op heel veel momenten werd de groei vergeleken, maar desondanks werd er geen significant verschil gevonden. Alleen achteraf konden ze constateren dat er een significant verschil was in de ‘droge stof’ die overbleef na het oogsten van het gras, dat te drogen in een oven en vervolgens te malen tot milimeter grote stukjes. Maar allemaal niet blind en er werd zoveel vergeleken dat ze altijd wel iets gevonden zouden hebben. Van corrigeren voor meervoudig toetsen lijken ze in ieder geval nooit gehoord te hebben.
De tweede test ging met zaden van verschillende bloemen. De groep met behandeld water had weer een wat hoger ‘droog gehalte’, maar ook hier is van blindering geen sprake. Ook wordt er wel gerept van eerdere mislukte experimenten, dus moet je je afvragen of ze niet net alleen van het ‘gelukte’ experiment een enthousiast verslagje hebben gemaakt. Het derde experiment is weer vergelijkbaar, alleen zijn er nu helemaal geen objectieve gegevens verzameld, lijkt het. Alleen een minimaal verschil in aantallen ontkiemde zaden, maar verder zijn er alleen observaties beschreven van hoe de verschillende groepen er uit zagen. Vanzelfsprekend zagen de ‘behandelde’ groepen er beter uit.
Deze laatste experimenten werden uitgevoerd door Harold Lawlor van het Warrenstown Horticultural College, die ook in bovenstaande video optreedt. Opvallend is dat hij daarin opmerkt dat het niet alleen gaat om het water, maar dat je ook je best moet doen om goed voor de plantjes te zorgen. Als die zorg veel kan uitmaken, is het ook goed voorstelbaar dat dat onder niet geblindeerde omstandigheden net het verschil heeft uitgemaakt. Vanzelfsprekend heeft geen van deze experimenten geleid heeft tot een artikel in een serieus wetenschappelijk tijdschrift.

En hoe zit het met die aanbeveling van de Royal Botanic Gardens, waarover het krantenartikel bericht en die natuurlijk ook op de website van Vi~Aqua staat? Een woordvoerder van de tuinen reageerde als volgt op de mail van een reageerder op het blog dat dit artikel van The Independent aan de kaart stelt:

Thank you for your email dated 29 August. The Royal Botanic Gardens, Kew has not endorsed the Vi-Aqua products since 2009. A recent press article in the Irish Independent that mentioned this endorsement and activities by Kew around it, was inaccurate.

Daar blijft dus ook niet veel van over, hoewel het een beetje genant is om te moeten concluderen dat ze er vóór 2009 wel in geloofden [zie Update 28-9-2013].

De apparaten van Vi~Aqua zijn er voor elke soort gebruiker. Van de boer die wel eens 25.000 liter per uur nodig kan hebben om zijn akkers te besproeien tot de mensen die thuis aan een gietertje genoeg hebben om hun plantjes van water te voorzien. Het is denk ik slechts een kwestie van tijd voordat de technologie simpelweg als een app voor je mobiele telefoon aangeboden wordt. Maar wacht eens even, straling was toch heel slecht voor plantjes?

Voor iemand met een kleine tuin of balkon
Voor iemand met een kleine tuin of balkon

Zie ook: Question: Has Ireland’s biggest newspaper lost its goddamn mind? (en de commentaren) en Energized Water: pseudoscientific snake oil.

Update 28-9-2013

In antwoord op een Freedom of Information request heeft Royal Botanic Garden, Kew, nu openheid van zaken gegeven. In 2003 zijn ze een driejarige overeenkomst aangegaan met Vi~Aqua. In ruil voor gratis gebruik van de apparatuur mocht Vi~Aqua opschrijven dat ze aanbevolen werden door de koninklijke tuinen. Zo gemakkelijk gaat dat dus. Uiterst merkwaardig dat je als instituut zelf de apparatuur nog uitgebreid zegt te testen (en tot de conclusie komt dat iets anders, hoe onverwacht, beter werkt), maar alvast wel je naam er aan wil verbinden.

 

 

Mobiele telefonie sloopt homeopathie

by 125 Comments

Ze onderzoeken van alles, die homeopaten. Zelfs kikkervisjes. Het ontwikkelingsproces van kikkerdril via kikkervisjes tot kikkertjes kent u waarschijnlijk nog wel van de basisschool. Menig schoolklas vult een aquarium met het spul om te kijken hoe dat verloopt. De leukste verandering om te zien, is het groeien van de pootjes aan het kikkervisje. Nog wat later wordt het staartje geabsorbeerd. De snelheid waarmee dit alles geschied, is te beïnvloeden. De metamorfose van het larvestadium (kikkervisjes) naar dat van subadult, wordt ingezet onder invloed van het prohormoon thyroxine. Als je nu zelf dat thyroxine aan het water toevoegt, gaat het allemaal wat sneller. 

Verschillende stadia van het kikkerleven (van Wikimedia commons)
Verschillende stadia van het kikkerleven (van Wikimedia commons)

Een glimlach kon ik niet onderdrukken toen ik het volgende stuk las: ‘Tadpole Research: Homeopathic Remedies Harmed by Mobile (Cell) Phones and Microwave Ovens‘. Met een homeopathische D30 verdunning van thyroxine  (zo verdund dat je niet kunt verwachten iets van de oorspronkelijke stof in het middel terug te vinden) denken homeopaten het versnellingseffect van de thyroxine ongedaan te kunnen maken. Eerder onderzoek had dat al laten zien. Als je maar op de goede dagen het aantal kikkervisjes telde dat vier pootjes had ontwikkeld, dan vond je een statistisch significant verschil. Ook Willem Betz (van SKEPP) schreef al eens iets over die rare homeopathische proeven met kikkervisjes. In dat geval zou het middel zelfs werken terwijl het in een gesloten glazen ampul in het water van de kikkervisjes werd gehangen. Via elektromagnetische straling van het homeopathische middel, ofzo. Daarom is het niet zo gek om te kijken of die straling van invloed is op homeopathische middelen.
In het Oostenrijkse onderzoek waar ik om moest lachen, gingen onderzoekers kijken wat het effect van verschillende soorten straling op die homeopathische thyroxine verdunning was. Zou het middel nog wel net zo goed werken na bestraling met röntgen-, magnetron- of GSM-straling? Of het licht van een barcodescanner?  Ze vonden een verrassend resultaat: na blootstelling aan magnetron en mobiele telefoons deed het middel niets meer! Je kunt het middel gelukkig wel veilig door een luchthaven detetectiepoortje loodsen of scannen op barcodes. Die magnetron was overigens van een wat ouder model dan je in onze keukens aantreft; en die zijn natuurlijk goed afgeschermd. Daar hoeven we ons dus niet zo druk over te maken. Maar die telefoonstraling was gewoonweg desastreus. Zelfs op een afstand van 25 centimeter was vijf keer gebeld worden voldoende om de heilzame effecten van de thyroxine D30 volledig teniet te doen! Een ander flesje werd direct naast een telefoon geplaatst, maar beschermd door het geheel in aluminiumfolie in te pakken. Hielp helemaal niks!

Je zou verwachten dat dit onderzoek homeopaten met blinde paniek  zou hebben geslagen. Het is natuurlijk maar één onderzoek, maar als er één een keertje gunstig uitpakt, zijn ze er als de kippen bij om het als ‘definitief bewijs’ voor homeopathie te presenteren. Zien we inmiddels overal waarschuwingen op de verpakkingen van homeopathische middelen staan als ‘buiten bereik van mobiele telefoons houden‘? Hebben apothekers die het spul verkopen stralingswerende maatregelen genomen? Nee!? Waarom niet?
Misschien nemen de homeopathische vakbroeders het werk van hun collega’s niet zo serieus. Op zich terecht, want er is natuurlijk weer van alles mis mee. Zo werd er geblindeerd volgens de ‘Wageningse methode’: één flesje per groep bakken met kikkervisjes, in plaats van één flesje per bak. En er is vast nog wel meer om over te zeuren. Maar dat mogen ze zelf uitzoeken in het artikel The effect of homeopathically prepared thyroxine on highland frogs: influence of electromagnetic fields, S. Weber et al., Homeopathy, 2008 (hier als pdf te downloaden). De onderzoekers relativeren zelf het gevonden gevaar door er op te wijzen dat het hier ging om vloeistoffen en niet om de suikerbolletjes waarmee homeopathische middelen meestal worden toegediend. Die suikerbolletjes, globules, zijn misschien minder gevoelig voor straling dan watermoleculen. Tsja, dan mogen ze ook eens kijken naar het  verslag van een geneesmiddelproef (pdf) waarin straling van mobiele telefoons juist direct werd overgezet op een ander vaste stof waaruit homeopathische  middelen vaak  bestaan, lactose. Homeopaten kunnen dus nog wel even vooruit met onderzoeken; inconstistenties genoeg om op te helderen.

homeopathie-kikkervisjes-fav-img

 

 

Experiment met tuinkers en Wi-Fi – Wel prijs, maar niet zo’n best onderzoek

by 148 Comments

Engels - UK vlag 30x24Vijf Deense scholieren deden een experimentje met tuinkers. Ze plaatsten zes schoteltjes met watten waarop ze het zaad hadden uitgestrooid tussen Wi-Fi-routers en zes vergelijkbare schoteltjes als controle in een ander lokaal, maar dan zonder de stralingsbronnen. De hele tijd gaven ze de schoteltjes netjes water en na dertien dagen besloten ze de tuinkers af te knippen en te drogen. En ze telden hoeveel zaadjes ontkiemd waren op elk bordje. Een schokkend resultaat: van de bestraalde zaadjes waren er veel minder ontkiemd! Alles werd in een rapportje opgeschreven en daarmee wonnen ze een prijs. De Deense nationale omroep plaatste op haar site op 16 mei een bericht hierover waarin ook de belangstelling van buitenlandse wetenschappers werd vermeld voor dit opmerkelijke resultaat van zo’n simpel proefje. Het Engelstalige blog Geek.com nam het een dag later over en daarna volgden een hoop andere, tot  ABC News op 24 mei aan toe. 

Al deze berichtgeving was nauwelijks kritisch en het nieuws verspreidde zich als een lopend vuurtje via blogs en Facebook. Kijk maar eens wat een Google zoekopdracht oplevert met de woorden “wifi cress”. De eerste journalist die er eens goed naar keek, was vermoedelijk de Noorse wetenschapsjournalist Gunnar Tjomlid. Zijn uitgebreide blog hierover (van 19 mei, met latere aanvullingen) laat zien dat er heel wat op het experiment is aan te merken en dat de wetenschappers die er zo enthousiast over zijn, bekende verspreiders van stralingsangst zijn. Het is natuurlijk leuk voor de meiden dat ze een prijs wonnen met hun onderzoek, maar het is minder fraai dat het zo wordt misbruikt door deze pseudowetenschappers.

Waarom moeten we het resultaat niet al te serieus nemen? Tjomlid geeft een hele waslijst van zaken die er mee aan de hand zijn; ik geef de belangrijkste hier kort weer:

  • De aanwezigheid van de stralingsbronnen was niet het enige verschil in de omstandigheden van de Wi-Fi en controlegroep. Als je het verslag van het experiment leest, komt je ook foto’s tegen van de proefopstelling. Daarop valt te zien dat in de Wi-Fi-groep ook een aantal laptops dicht op de bordjes stond. Het is niet onwaarschijnlijk dat dit een (lokaal) effect had op de luchtstroom en temperatuur rondom die bordjes en dat kan zeer goed van invloed zijn geweest op de ontkieming. Andere mogelijke oorzaken zijn dus niet goed uitgesloten.
  • Het was natuurlijk ook volslagen duidelijk wat de Wi-Fi-groep was, en wat de controle. Niet geblindeerd.-
  • Tjomlid mailde met de docent van de meiden en kreeg te horen dat er eigenlijk twee keer een dergelijk experiment was uitgevoerd. De eerste keer hadden de routers alleen hun SSID staan uitzenden (het herkenningsignaal van het netwerk). In het vervolgonderzoek hadden ze de laptops elkaar constant laten ‘pingen’, zodat er een veel drukker netwerkverkeer werd veroorzaakt. Dit tweede experiment liet echter een veel minder negatief effect zien. Het rapportje is alleen gebaseerd op die eerste proef. In feite is dit publicatiebias: weglaten van resultaten die niet bevielen.
  • Deze grafiek geeft veel beter weer wat het resultaat was, maar is natuurlijk niet zo 'sexy' als de foto's van de tuinkers.
    Deze grafiek geeft veel beter weer wat het resultaat was, maar is natuurlijk niet zo ‘sexy’ als de foto’s van de tuinkers.

    In het rapportje wordt het gevonden verschil geïllustreerd met de grafiek hiernaast. Op de websites die hierover berichten, vind je echter telkens foto’s van een heel groen, onbestraald, ‘gezond’ schoteltje en een schoteltje dat er heel wat minder florissant uitziet, het zieke, bestraalde geval. Die foto’s zijn natuurlijk een stuk leuker om op te nemen in een stukje, maar ze geven een erg slecht beeld van de lang niet zo beroerde getallen: gemiddeld waren er in de controlegroep 332 zaadjes ontkiemd, tegen 252 in de bestraalde groep (telkens van de 400 zaden die op één schoteltje waren gestrooid). Misleidende weergave van het resultaat in de media.

  • Iets wat Tjomlid niet vermeldt, maar waaraan ik zelf nog dacht: de schoteltjes zijn helemaal niet goed van elkaar gescheiden, dus is het maar de vraag of je ze als individuele waarnemingen mag beschouwen. Je kunt eigenlijk zeggen dat we met een N=2 experiment van doen hebben, wat nauwelijks zeggingskracht heeft. Foutieve statistische analyse.
  • Het experiment werd op dag 13 gestopt. Niet omdat dit vooraf zo was vastgelegd, maar toen was de controlegroep zo’n beetje uitgegroeid. Probleem hiermee is dat een verschil in temperatuur van slechts een paar graden al een vertraging van de groei (en ontkieming) van tuinkers kan betekenen. Als er zo’n temperatuursverschil was door de plaatsing van de laptops, dan is het niet onwaarschijnlijk dat de Wi-Fi groep net zo ver had kunnen uitgroeien als ze maar een paar dagen langer hadden gewacht. Maar ze waren waarschijnlijk alleen op zoek naar bevestiging van het idee dat ze vooraf hadden van het effect van straling. Als je het rapportje leest, is er duidelijk sprake van bias, een vooringenomenheid in de richting van één specifieke uitkomst, nl. dat elektromagnetische straling (van Wi-Fi, DECT of GSM) een niet-thermisch effect heeft.
  • Maar hoe kwamen deze jonge meiden aan die vooringenomen houding? Dat komt waarschijnlijk doordat hun docent ze alleen maar voorzag van studies die ook schadelijke effecten lieten zien. Deze studies zijn echter bijna allemaal aan de dubieuze kant en meestal van wetenschappers, die door hun collega’s niet meer serieus worden genomen. Voor een verklaring hoe elektromagnetische straling invloed zou kunnen hebben (op een licht opwarmingseffect na), geven ze maar één bronvermelding: een rapport van Thomas Grønborg, die op zijn beurt weer erg leunt op de ideeën van Olle Johansson (zie verderop). Dit eenzijdig selecteren van literatuur noemen we cherry picking.
Van de Deense site: "Wetenschappers uit het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Zweden zijn zeer geïnteresseerd in de biologie-experimenten van de vijf meiden.
Van de Deense site: “Wetenschappers uit het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Zweden zijn zeer geïnteresseerd in de biologie-experimenten van de vijf meiden.

Wie zijn eigenlijk die buitenlandse wetenschappers die zo enthousiast waren over dit experiment? Het Deense stuk noemt Olle Johansson. Dat is echter iemand die bij zowat alle ziektes van de moderne tijd een beschuldigende vinger richting stralingsbronnen heeft gewezen. De Zweedse skeptici beloonden zijn praatjes met hun ‘Misleider van het jaar‘-prijs in 2004. In het bronstuk wordt verteld dat hij van plan is het onderzoek te herhalen met Marie-Claire Cammaerts van de Université libre de Bruxelles. Ik verwacht daar weinig goeds van. Zij deed ook het uiterst dubieuze onderzoek naar het effect van GSM-straling op mieren, dat ik eerder op klopdatwel besprak: Mieren gestoord door GSM?
Tjomlid achterhaalde in zijn mailwisseling met de Deense docent ook nog de namen van Andrew Goldsworthy, ook een bekende verspreider van angst voor straling, en de Nederlander Niek van ‘t Wout. Die laatste is beleidsmedewerker groen in de gemeente Alphen aan den Rijn en aanstichter van een onderzoek van Universiteit Wageningen naar het vermeende schadelijke effect van mobiele telefonie op bomen. Dat stelde ook niet veel voor, maar ging eveneens het internet over in 2010. Ook TNO en TU Delft werden er ten onrechte mee in verband gebracht. Van het ingezette vervolgonderzoek in Wageningen heb ik niets meer vernomen.

Het is vrij helder dat je op grond van dit experiment geen conclusies kunt trekken over (niet-thermische) effecten van Wi-Fi-routers op ontkieming. Jammer dat de meiden zo’n overduidelijk vooringenomen docent hadden en dat hun ‘resultaat’ nu door allerlei pseudowetenschappers als bewijs wordt gebracht voor het gevaar van elektromagnetische golven. Als dat gevaar er al is, dan moeten de risico’s als erg laag worden ingeschat. In ieder geval zijn de te verwachten effecten zo klein dat je erg je best zult moeten doen om er iets van terug te vinden in de ‘ruis’ van andere invloeden. De fouten in dit experiment zijn de scholieren niet te verwijten. Laten we hopen dat het hun overduidelijke interesse in het doen van onderzoekjes niet zal wegnemen. Vanwege alle problemen die aan dit onderzoek kleven, kan het juist als een mooi voorbeeld dienen. Van je fouten leer je immers het meest.

Lees vooral ook het blog van Gunnar Tjomlid zelf, dat veel meer interessants bevat dan ik in mijn samenvatting heb opgenomen: http://tjomlid.com/2013/05/19/om-karse-wifi-straling-og-en-snurt-naturfagslaerer/. Met Google translate is het goed te volgen. Het rapportje van de scholieren staat op die Deense site (directe link naar pdf).

Dit stuk had ik eerder (25 mei) in een Engelse versie op mijn eigen website geplaatst, nadat ik het stuk van Tjomlid vond en tot mijn verrassing nergens anders een Engelstalig vergelijkbaar stuk aantrof. Met verwijzing naar mijn blog kon ik (bijvoorbeeld via Rbutr.com) makkelijker twiteraars die het stuk  op Geek.com aanhaalden op de kritiek wijzen. In Nederland leek het experiment nog niet zo wijd verspreid te worden. Alleen op Niburu trof ik een berichtje aan, maar wie neemt dat nu serieus? Het bericht op de site LexNaturalis werd echter in rap tempo verspreid via Facebook. Gisteren vond men ook mijn site en vervolgens werd dat bericht erg vaak gedeeld. Normaal gesproken mag ik me verheugen op iets van 20 bezoekers per dag, nu waren er dat op één dag meer dan 19.000! Daarbij meer dan 1.900 Facebook-likes. Klinkt leuk, maar dat bericht op LexNaturalis heeft er maar liefst 43.000! De skeptische gedachte heeft vooralsnog niet de overhand.

Update 26-12-2013: Thomas Guiot maakte een Franse vertaling van dit stuk op zijn website