Algemeen

 “Op 21 december vergaat de wereld. Het zal beginnen met een grote golf die de stad zal wegvagen. Om middernacht zal een clubje uitverkorenen worden opgehaald door buitenaardsen. Zij zullen de uitverkorenen meenemen naar hun planeet Clarion, waar ze nog lang en gelukkig zullen leven”.

Klinkt als iets wat je de afgelopen week ergens had kunnen horen, niet? Wees gerust, want dit speelde al in 1954.

Een man met een overtuiging is moeilijk te veranderen. Zeg hem dat je het niet met hem eens bent en hij loopt weg. Laat hem feiten of cijfers zien en hij zal twijfelen aan je bronnen. Doe een beroep op logica en hij zal je punt niet begrijpen. We hebben allemaal weleens ervaren hoe zinloos het lijkt om te proberen iemand met een sterke overtuiging van gedachten te doen veranderen, en misschien hebben vaste lezers van Kloptdatwel dit nog wat vaker ervaren dan anderen. Sociaalpsycholoog Leon Festinger kende dit ook en samen met zijn collega’s schreef hij het boek When Prophecy Fails (‘Als Voorspelling Faalt’, gepubliceerd in 1956), dat gaat over de eerste toetsing van wat we in de psychologie tegenwoordig kennen als kernbegrip: cognitieve dissonantie.

In het voorwoord wordt het als volgt omschreven:

Dissonantie is het ongemak wanneer een persoon twee tegengestelde gedachten (cognities) heeft. Bijvoorbeeld de cognitie: ‘ik weet dat roken dodelijk kan zijn’, en de cognitie: ‘ik rook twee pakjes per dag’. Omdat dissonantie onprettig is, zullen mensen dit willen verminderen door één of beide cognities aan te passen zodat ze meer ‘consonant’ met elkaar zijn. In dit geval kunnen rokers de sigaretten opgeven, of op een of andere manier rechtvaardigen dat zij roken (bijvoorbeeld ‘van roken word ik rustig’of ‘roken helpt me minder te eten’). Hoe belangrijker de kwestie en hoe groter de mate van toewijding daaraan, hoe groter de dissonantie – en hoe groter de behoefte om die te reduceren.

When Prophecy Fails gaat over een heftigere dissonantie: wat als iemand ergens volledig van overtuigd is, zichzelf heeft toegelegd om dit te ondersteunen en daarvoor onomkeerbare stappen heeft ondernomen; stel dat deze persoon wordt geconfronteerd met niet te ontkennen bewijs van zijn of haar ongelijk, wat dan? Vaak zal de persoon na deze ervaring niet alleen onaangedaan zijn, maar nog méér overtuigd van de juistheid van zijn overtuiging! Een hernieuwde ijver om anderen te overtuigen en bekeren naar zijn zienswijze is ook niet uitzonderlijk. Festinger stelde de vraag: hoe en waarom vindt een dergelijke reactie op tegengesteld bewijs plaats? Het boek begint met het stellen van de vijf voorwaarden die volgens de auteurs nodig zijn om tot zulk gedrag te komen:
1) men moet diep overtuigd zijn van het geloof en er moet een relevantie zijn tot een bepaalde actie: hoe een gelovige zich gedraagt of doet;
2) men moet zijn toegewijd aan het geloof door een actie te hebben ondernomen die moeilijk ongedaan gemaakt kan worden;
3) het geloof moet voldoende specifiek zijn en voldoende met de echte wereld te doen hebben zodat een gebeurtenis het geloof kan ontkrachten;
4) zo’n gebeurtenis moet plaatsvinden en door de persoon als zodanig worden erkend;
5) de individuele gelovige moet sociale steun hebben (lid zijn van een groep mensen die hetzelfde geloven).

Het boek vervolgt met een historisch overzicht waarin volgens de auteurs het gedrag optrad. Bijvoorbeeld het geval van William Miller die na het bestuderen van de bijbel dacht dat Jesus in 1843 opnieuw zou komen en iedereen ‘beoordeeld’ zou worden, praktisch gezien het einde van de wereld. Uiteindelijk kreeg hij duizenden volgelingen (Millerieten) en werden er kranten uitgegeven en pamfletten gedrukt. Er werd gedacht aan 23 april 1843, maar dat ging voorbij zonder dat er iets gebeurde. Dan eind 1843: ook niks. In het begin van 1844 werd gezegd dat, in plaats van het Christelijke jaar 1843, het ook weleens het Joodse jaar 1843 zou kunnen zijn. Wat betekende dat het tot 21 maart 1844 allemaal alsnog kon gebeuren. 21 maart 1844: weer fout.
Gek genoeg beschrijven de geschiedschrijvers telkens een hernieuwde toewijding nadat een voorspelde datum voorbij was. Toen een Milleriet vervolgens met een nieuwe datum kwam, 22 oktober 1844, stortte de volgelingen zich daar weer op. Extra kranten werden gedrukt en men ging langs de deuren om zoveel mogelijk zieltjes te winnen. De toewijding was nog nooit zo groot geweest. Het effect was er: boeren lieten die zomer hun gewassen voor wat ze waren, winkels werden gesloten, mensen verkochten hun bezittingen en betaalden er bijvoorbeeld hun schulden mee af (‘schoon’ naar de hemel) of gaven het geld aan de drukkerij van de beweging.
Met het normaal aanbreken van 23 oktober was dit de vierde keer binnen anderhalf jaar dat hun geloof in het einde van de wereld ontkracht werd. Hoewel met de eerste drie niet uitgekomen voorspellingen het promoten van het geloof alleen maar versterkt werd, betekende deze vierde keer dan toch echt het einde van de Millerieten. Hoewel het een van de duidelijkste voorbeelden uit de geschiedenis lijkt waar aan alle vijf voorwaarden was voldaan, kan het zijn dat het toch niet goed is gedocumenteerd.

Festinger had, om in ieder geval één keer een goed gedocumenteerde casus te hebben, een groep mensen nodig die in de nabije toekomst een ramp verwachtte. Blij verrast was hij dan ook toen hij in september in de Lake City Herald een advertentie zag staan waarin werd gewaarschuwd om te vluchten vanwege een overstroming van Lake City op 21 december. When Prophecy Fails beschrijft vervolgens hoe handlangers van Festinger infiltreren/deelnemen aan de groep zodat ze deze goed kunnen observeren.

Spoiler alert! Hieronder worden delen van het ‘plot’ besproken.

De spil van de groep blijkt ene Marian Keech te zijn. Via een ‘spirituele gids’ genaamd Sananda krijgt zij boodschappen door via automatisch schrift. Deze Sananda zou een ‘Guardian’ van de planeet Clarion zijn die vroeger ook wel bekend stond als ‘Jesus’. Boodschappen die Keech van Sananda ‘doorkrijgt’ worden tijdens groepsavonden besproken. Op zo’n avond wordt één van de undercover-handlangers van Festinger door Keech gevraagd om de avond in te leiden. Omdat hij in zijn rol als observator de groep natuurlijk zo min mogelijk moet beïnvloeden, maar ook geen idee heeft hoe hij zich hieruit moet redden (ontwijken helpt niet, Keech staat erop) zegt hij maar dat de groep moet mediteren. Na 20 minuten van ongemakkelijke stilte begint een van de aanwezigen (Bertha) opeens raar te doen. Bertha blijkt ook iemand ‘door te krijgen’, en niet zomaar iemand, ‘The Creator’ (God) zelf!

Grappig zijn de beschrijvingen over hoe Bertha haar nieuw gevonden autoriteit probeert te versterken. Met de stem van ‘God’ zegt ze bijvoorbeeld dat Keech toch niet de ziel zou hebben van Maria Magdelena (wat haar door Sananda was verteld), want Sananda zou ‘van niets weten’. En God hoeft ook niet zulke mooie woorden zoals ‘thee’ en ‘thou’ te gebruiken zoals Sananda altijd doet, dat is alleen maar tijdsverspilling. Helaas verpest ze het een beetje. Ze zegt bijvoorbeeld dat God een kleine oneffenheid van haar huid zal helen. Maar wanneer er niets gebeurt en de groep dat ook aangeeft, zegt ze snel dat het een test was om te kijken of de groep wel eerlijk is. Ook een toneelstukje waarbij ze doet alsof ze ter plekke de nieuwe Christus zal baren, om vervolgens (met de stem van God) te verklaren dat het een grapje was ‘om de groep te laten zien dat alles mogelijk is’, doet haar geloofwaardigheid geen goed. Wanneer ze alles aan haar man vertelt en hem met de stem van God opdrachten geeft en hem zelfs dreigt te zullen doden als hij ongehoorzaam is, loopt het helemaal slecht af. Hij reageert namelijk door te zeggen dat als ze er niet snel mee ophoudt, hij haar eens zal laten nakijken door een psychiater. Vanaf dat moment lukt het haar niet meer om zelfverzekerd met de stem van God praten en wordt ze praktisch gezien door de groep genegeerd.

Dit versterken van autoriteit zien we nog eens terugkomen wanneer er een ander medium wordt bijgehaald. Keech zegt aan het begin van de bijeenkomst bijvoorbeeld nog even snel dat haar Sananda zich op het 8^ste spirituele niveau bevindt, en de ander slechts op het 7^e, dus als ze elkaar tegenspreken, dan heeft haar Sananda automatisch gelijk. En tja, als je twee mensen die willekeurige gedachten als ‘een boodschap uit het universum’ in dezelfde kamer zet, dan kan het weleens gebeuren dat de een de ander tegenspreekt natuurlijk.

Uiteindelijk volgt natuurlijk moment suprême: het aanbreken van de 21^ste december 1954, zeg maar ‘D-Day’. De ontwikkelingen in de groep illustreren goed hoe mensen kunnen omgaan met cognitieve dissonantie. Kort samengevat en zoals op Wikipedia te lezen valt:

• Vóór 20 december. De groep mijdt publiciteit. Interviews worden maar mondjesmaat gegeven. Direct contact met Keech is voorbehouden aan hen die de groep ervan kunnen overtuigen dat ze ware gelovigen zijn. De groep ontwikkelt een soort geloofssysteem – gevoed door de automatische berichten van de planeet Clarion – waarin de details van de vloedgolf, de reden ervan en de manier waarop de groep zal worden gered worden uitgewerkt;
• 20 december. De groep verwacht dat een buitenaardse bezoeker hen rond middernacht zal roepen en hen zal meenemen naar een klaar staand ruimteschip. Zoals geïnstrueerd zorgt de groep ervoor dat ze geen enkel metalen voorwerp meer op zich dragen. Naarmate middernacht dichterbij komt, worden ritsen, beha’s en andere metaal houdende kledingstukken verwijderd. Daarna wordt er gewacht;
• 00:05, 21 december. Geen bezoek. Iemand in de groep merkt op dat het op een andere klok nog 23:55 is. De groep komt overeen dat het nog geen middernacht is;
• 00:10. Ook de tweede klok geeft aan dat het middernacht is. Nog steeds komt er geen bezoeker. De groep is stomverbaasd. De vloedgolf zelf is niet meer dan zeven uur van hen verwijderd;
• 04:00. De groep heeft enkele uren in ultieme verbazing stilgezeten. Tevergeefs worden enkele pogingen gedaan om een aanvaardbare uitleg te geven. Keech begint te huilen;
• 04:45. Opnieuw ontvangt mevrouw Keech een buitenaards bericht. Het bericht meldt dat God heeft besloten de aarde te sparen en niet te vernietigen. De vloedgolf zal niet plaatsvinden. De kleine groep heeft, door de hele nacht te waken, zoveel licht verspreid dat God de wereld heeft gespaard;
• ’s Middags, 21 december. Kranten worden gebeld en de groep wil interviews geven. In groot contrast met de voormalige schuwheid richting de pers, begint de groep met een actieve campagne om de boodschap over een zo groot mogelijk publiek te verspreiden.

Tja, wat vind ik er nu eigenlijk van? Van de ene kant moet ik toegeven dat het me als een voorstander van de wetenschap goed doet om te kunnen zeggen dat ik dit boek gelezen heb. Het beschrijft  het onderzoek mooi en laat zien waar de problemen lagen, hoe deze werden opgelost en wat voor gevolgen dit had. Tijdens het beschrijven van de gebeurtenissen wordt telkens de link gelegd met een van de vijf voorwaarden, zodat we er wel aan herinnerd worden dat we een wetenschappelijk verslag aan het lezen zijn. Dat is handig want je zou het tijdens het lezen zomaar vergeten. Maar aan de andere kant is het daarom ook wat saai en langdradig. Het had naar mijn mening veel spannender, leuker en sneller beschreven kunnen worden zonder af te doen aan het wetenschappelijke.

Om een voorbeeld te geven: De korte samenvatting op Wikipedia van de nacht van de 20^ste op de 21^ste (zoals die hierboven staat) was voor mij één van de redenen waarom ik het boek graag wilde lezen. Alleen in het boek zelf las ik per ongeluk over de gebeurtenis heen… Zo weinig indrukwekkend werd dit beschreven.

Mocht je je willen verdiepen in de achtergrond van cognitieve dissonantie’, dan is dit boek aan te raden. Wil je je daarentegen ‘slechts’ verdiepen in het onderwerp cognitieve dissonantie, dan meen ik een ander boek te moeten aanraden: Mistakes Were Made (but not by me). Hoewel ik Mistakes nog niet gelezen heb wordt het me vaak enthousiast aangeraden door mijn omgeving (lees: andere skeptici) terwijl ik ze over When Prophecy Fails amper (enthousiast) hoor.

Geinteresseerd geraakt in een van de genoemde boeken? Koop het via de onderstaande link bij Bol.com en steun daarmee Kloptdatwel.nl!