Kloptdatwel?

Georgina Verbaan leest voor aan katten

by 8 Comments

Georgina Verbaan leest voor aan katten 1
Artikel Telegraaf

Uit de Telegraaf van 14 juni: ‘Georgina Verbaan las vanmiddag samen met kinderen voor aan asieldieren in het opvangcentrum van de Dierenbescherming in Amersfoort.’ Voorlezen aan katten? Waar zou dat nu goed voor zijn? Het bericht gaat verder: ‘De Dierenbescherming voert momenteel campagne om het verblijf van dieren in het asiel zo aangenaam en kort mogelijk te laten zijn. Voorlezen is een van de manieren om dat te doen.’ Eh, echt?

Bij RTV Utrecht wordt het voorlezen aan katten al wat minder vreemd: ‘Volgens de Dierenbescherming klopt dit. “Je moet tijd met je dier doorbrengen. Dat is voor het baasje en het dier prettig. Dat kan voorlezen zijn, maar ook iets anders”, aldus een woordvoerder. Voorlezen helpt dieren daarnaast bij hun socialisatie, waardoor ze makkelijker plaatsbaar worden.’ Het gaat dus eerder om het gezellig samenzijn. Maar waar komt dat voorlezen dan vandaan?

Een wat ouder berichtje (nov. 2014) in het Algemeen Dagblad geeft een verdere hint: ‘Het was een verhaal op Facebook dat Marije Arnouts aan het denken zette. ‘Het ging over jongeren in Pennsylvania, Amerika, die voorlazen aan katten in het asiel. De kinderen hadden allemaal een taal- en leesachterstand. Door tussen de katten te zitten konden ze zonder commentaar het voorlezen oefenen. En de beestjes werden er rustig van.’ Het voorlezen is dus vooral bedoeld om deze kinderen op een leuke manier meer aan het (voor)lezen te krijgen. Met die informatie is het project in Amerika snel teruggevonden: het programma werd in in 2013 officieel gestart onder de naam ‘Book Buddies’ en heeft een eigen website:

https://www.berksarl.org/book-buddies/

Hagelkanon

by 63 Comments

“Zeeuwse fruittelers binnen de gemeente Borsele kunnen weer even gebruik maken van hun anti-hagelkanonnen om hun oogst tegen hagel te beschermen. Een definitief oordeel komt over een half jaar.” meldde de website Groenten & Fruit Actueel vorige maand. Dat oordeel komt van de Raad van State, waar de fruittelers in beroep waren gegaan tegen een eerdere uitspraak van de rechtbank in Middelburg. Die had een milieuorganisatie in het gelijk gesteld die al jaren bezwaar maakt tegen het gebruik van de lawaai producerende apparaten, waarvoor geen enkel deugdelijk bewijs van werkzaamheid is geleverd.

Een hagelkanon (foto: Augustin Mallet | Wikimedia Commons)
Een hagelkanon (foto: Augustin Mallet | Wikimedia Commons)

Op de website van Stichting Behoud de Zak van Zuid-Beveland staat de geschiedenis van de aanwezigheid van de hagelkanonnen in Zeeland. Die doken rond 2005 in de buurt van Borssele op, maar de apparaten hebben een geschiedenis die veel langer teruggaat: eind negentiende eeuw werden ze in Oostenrijk bedacht.

Niet plausibel

De hagelkanonnen zouden moeten werken doordat de schokgolven van de luide knallen (140-150 dB) die ze voortbrengen de hagelstenen in de lucht versplinteren en/of de vorming van zware hagel onmogelijk maken. De schokgolven zijn volgens sommige fabrikanten effectief tot op kilometers hoogte. Een leverancier van hagelkanonnen die in een container geïnstalleerd geleverd worden, zegt het zo:

Een 20 tot 30 tal minuten voor het verwachte onweer zetten de eigenaars van een hagelkanon het systeem in werking. Dit kan onder meer door met de gsm een bericht te sturen naar de container. Om de 5 tot 7 seconden worden dan ioniserende schokgolven de lucht ingeschoten die de atmosfeer verstoren. Het kanon werkt op acetyleengas samen met stikstof en zuurstof. Onderkoelde waterdruppels bewegen in gebieden met verschillende polariteiten en temperaturen. Waterdruppels bevriezen en vormen hagel. De schokgolf zorgt ervoor dat de positieve en negatieve zones met elkaar vermengd worden. In deze gemengde zones kunnen vervolgens geen hagelstenen optreden.

De Belgische weerman Frank Deboosere heeft er op zijn website ook over geschreven. Hij schrijft dat het volstrekt niet plausibel is dat het geluid überhaupt zo hoog komt dat het op de plek waar hagel gevormd wordt zijn werking zou kunnen doen. De lucht is er tijdens een mogelijk aanstaande hagelstorm ook veel te turbulent voor. Een vergelijking die hij maakt

Als een straalvliegtuig op een hoogte van 10 km voorbijvliegt, hoor je dat niet. Nochtans produceert een straalmotor zo’n 150 dBA. Elke 3 dBA betekent een verdubbeling van het lawaai. Eén straalmotor veroorzaakt dus veel meer herrie dan een hagelkanon. En toch kan je dat vliegtuiglawaai van op de grond niet horen…

Tijd voor een proefje. Als een vliegtuig met vier bulderende straalmotoren op een hoogte van 10 km boven je voorbijvliegt, kijk je of de ijsblokjes in je aperitiefglas stukspringen.

Onderzoek

Een negentiende eeuws hagelkanon
Een negentiende-eeuws hagelkanon

In het blad Meteorologica (2005) schreef Jon Wieringa (toen werkzaam bij het KNMI) een interessant artikel over allerlei pogingen die men in de loop van de tijd ondernomen heeft om schade van hagel te voorkomen: Kan men iets doen tegen hagel?
Het hagelkanon is in 1896 bedacht door de Oostenrijker Stiger. Die had het geluk dat het twee jaar niet hagelde in de vallei waar hij zijn apparaat installeerde. In de jaren daarna werden duizenden hagelkanonnen neergezet, een enorme hype, maar met wisselend succes. Begin 1900 begon een officieel experiment in twee regio’s (in Oostenrijk en Italië) waar in de ene helft 200 kanonnen werden geplaatste en de andere helft geen. In 1907 trok de Italiaanse Academie van Wetenschappen de conclusie dat er geen significante verschillen gevonden waren tussen de schade in ‘beschermde’  en ‘onbeschermde’  gebieden. Het gevolg was dat de kanonnen grotendeels van het toneel verdwenen.

In de jaren 1970 was deze negatieve conclusie blijkbaar zo uit het collectieve geheugen verdwenen dat fabrikanten weer een markt voor hagelkanonnen wisten te creëren. Ook nu werden er echter weer tests uitgevoerd die uitwezen dat de techniek niets uithaalt tegen hagel. Uit laboratoriumexperimenten bleek dat er een druk van 300 hPa nodig zou zijn om de poreuze hagelstenen te doen versplinteren, maar een horizontaal opgesteld hagelkanon genereerde op 100m afstand een druk van slechts 1,3 hPa. Dat schiet dus niet op.
De Wereld Meteorologische Organisatie is echter nog steeds duidelijk over de waarde van de technologie (pdf, 2010):

Anti-hail activities using cannons to produce loud noises (acoustic waves) have neither scientific basis nor credible physical hypotheses.

Blijkbaar weten producenten van de hagelkanonnen nog steeds met ongeloofwaardige praatjes klanten te strikken. De Zeeuwse fruittelers kwamen er via Belgische collega’s mee in aanraking.

Rechters

Vanwege het gebrek aan overtuigend wetenschappelijk bewijs dat de hagelkanonnen iets doen tegen hagelbuien, lijkt het volkomen terecht dat de rechtbank in Middelburg de vergunningen introk. Maar hoewel die er op aandringt dat er wel eens werk gemaakt mag worden van dergelijk bewijs, was de intrekking van de vergunningen ingegeven door verkeerde berekeningen van de geluidsoverlast en een verkeerde belangenafweging van de gemeente.
Maar de voorzieningenrechter van de Raad van State vond deze beslissing blijkbaar  toch te kort door de bocht. Die maakt een andere belangenafweging: het zou nog niet duidelijk zijn of anti-hagelkanonnen hagelschade echt kunnen voorkomen, maar de positieve ervaring van fruittelers, die de apparaten al jaren gebruiken, wordt waardevol geacht.  Hij komt tot de conclusie dat de anti-hagelkanonnen mogelijk effect kunnen hebben en dat het lawaai relatief beperkt is, omdat ze in de praktijk maar zes uur per seizoen ingezet zouden worden. Een definitief oordeel komt dus pas later dit jaar. [zie update onderaan]

Stil kanon

Het stille anti-hagelkanon van Stefan Grob (foto: website Grob)
Het stille anti-hagelkanon van Stefan Grob (foto: website Grob)

In 2012 dook een geluidsarme variant van het hagelkanon op, bedacht door ingenieur Stefan Grob. Dat apparaat mag dan misschien wel stiller zijn, maar geloofwaardiger dat het zou werken tegen de hagel, wordt het niet. Maar voor de tuinder die toch graag een berg geld stort in een apparaat met discutabele werking, is dit te verkiezen boven de klassieke versie – omwonenden schijnen er minder last van hebben. Misschien een typisch Nederlandse polderoplossing.

Onzininvesteringen

Maar waarom zouden tuinders eigenlijk in deze dure aankopen blijven stinken als ze hoogstwaarschijnlijk onzin zijn? De apparaten kosten enkele tienduizenden euro’s! Naast dit hagelkanon zijn er ook peperdure apparaten om de aardstralen op je land te corrigeren (Broncorrector) of apparaten die het water om je land mee te irrigeren vitaliseren. Nog duidelijker onzin, maar die apparaten worden ook afgenomen.
Waarschijnlijk spelen meerdere processen een rol. In de eerste plaats wordt iemand geconfronteerd met een probleem waar geen voor de hand liggende pasklare oplossing voor beschikbaar is, maar dat probleem kan zo groot zijn dat een grote uitgave voor een apparaat dat veel belooft, toch een zinnige investering lijkt.
Vaak gaat het om problemen die vrij zeldzaam zijn (vernietigende hagelbuien), of onbegrepen en toegeschreven aan een niet bestaande oorzaak (aardstralen). Als na installatie van het apparaat het probleem niet meer optreedt of vermindert, is het aantrekkelijk om de verbetering toe te schrijven aan de aanschaf (confirmation bias). Voor een goede beoordeling van de effectiviteit (als die al plausibel lijkt) is er echter meestal een behoorlijk lange meetperiode nodig en eigenlijk een goede controle. En dat is voor een individuele koper nauwelijks netjes objectief uit te voeren. Cognitieve dissonantie zal ook wel een rol spelen als er geen echte verbetering geconstateerd wordt en daardoor komen negatieve klantervaringen minder naar voren dan de succesverhalen.

Zie ook: Weermakerij – Kunnen we het klimaat beheersen? van Dirk Koppenaal uit Skepter 24.2 (2011)

Toegevoegd: een item van Omroep Zeeland uit 2011, waarin een tuinder aan het woord komt die zo’n hagelkanon aanschafte voor 50.000 euro. Interessant is dat hij stelt dat het moeilijk is om het apparaat goed te gebruiken, omdat de hagelbuien zo onvoorspelbaar zijn. Op deze manier kan je geloof in de werking natuurlijk ook in stand blijven: als je schade lijdt, dan was je die keer misschien net niet op tijd met het aanzetten van het apparaat.


Update 14-9-12017
Omroep Zeeland bericht dat de Raad van State gisteren heeft besloten dat de Zuid-Bevelandse fruittelers mogen blijven knallen met hun anti-hagelkanonnen. Tegen deze uitspraak kan in Nederland niet meer in beroep worden gegaan. Uitspraak RvS.

Reclame Code Commissie: Stralingsangst

by 3 Comments

Angst voor de elektromagnetische velden van mobiele telefoons, WiFi-routers, zendmasten, hoogspanningskabels, slimme meters e.d. We zouden er allerhande kwalen door oplopen en moeten er dus tegen beschermd worden, zo menen de antistralingsprofeten.

Er zijn in de databank 4 uitspraken van de RCC over stralingsangst.

1. CVB 2 juni 2016 (dossiernummer 2015/01139/A – CVB)

zwanger-stralingSamenvatting reclame-uiting: klacht tegen reclame van KPN voor de dienst ‘beeldbellen’. In de televisiecommercial maken twee peuters gebruik van een smartphone, waarbij ze hun hoofd soms zeer dicht bij het toestel houden. Volgens klaagster is dat vanwege de straling van de telefoon heel gevaarlijk. De reclame zou een bedreiging voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid vormen.

Oordeel: klacht afgewezen.

Samenvatting uitspraak voorzitter RCC: niet kan worden aangenomen dat het getoonde kortdurende contact met de telefoon reeds gezondheidsrisico’s oplevert. Ook niet aannemelijk dat het getoonde gedrag zal worden nagevolgd.

Samenvatting uitspraak RCC: de spelende kinderen in de commercial dienen slechts ter illustratie bij de aanprijzing van de dienst beeldbellen. De uiting is niet mede op kinderen gericht. Bij de huidige stand van de wetenschap kan niet met een voldoende mate van waarschijnlijkheid worden aangenomen dat het gebruik van een smartphone tot letsel voor de gebruiker leidt. Het tegendeel is evenmin uit te sluiten. Bij de huidige stand van de wetenschap bestaat onvoldoende aanleiding om te oordelen dat het in de televisiecommercial getoonde gebruik van de smartphone reeds schadelijke effecten voor peuters heeft.

Samenvatting uitspraak CVB: de commercial strekt niet tot aansporing van een specifiek gebruik van een smartphone of tot navolging. Tot op heden is geen rechtstreeks causaal verband aangetoond tussen straling door EMV die hoger is dan de hiervoor genoemde limieten enerzijds en letsel of ziekten anderzijds. Het CVB is het met appellante eens dat voorkomen dient te worden dat kleine kinderen aan mogelijke risico’s worden blootgesteld, maar niet kan worden gezegd dat de commercial tot dat resultaat zal leiden. Uit wet- en regelgeving volgt geen verplichting om in een reclame-uiting voor een internetdienst actief te wijzen op mogelijke risico’s van EMV bij overschrijding van limieten.

*****

2. RCC 15 juli 2015 (dossiernummer: 2015/00633)

zwanger-stralingSamenvatting reclame-uiting: mededeling met betrekking tot de slimme meter op de website enexis.nl, in het onderdeel ‘Veelgestelde vragen’: “Heb ik last van straling als ik in de buurt kom van mijn slimme meter?” “Nee, u zult geen last hebben van de straling van uw slimme meter. De straling van de slimme meter is vergelijkbaar met de straling van een mobiele telefoon. Deze blijft ruim binnen de geldende richtlijnen en vormt geen gevaar voor uw gezondheid. Bij elektrische apparaten is altijd sprake van enige mate van straling.”

Oordeel: klacht gegrond.

Samenvatting uitspraak: De RCC begrijpt de klacht aldus dat volgens klager in de uiting onjuiste informatie wordt verstrekt over de last die kan worden ondervonden van de straling van de slimme meter. Naar het oordeel van de RCC heeft Enexis, onder verwijzing naar de conclusie van het testrapport van TÜV Rheinland van 13 november 2012, voldoende aannemelijk gemaakt dat de berekende en gemeten blootstellingsniveaus van de meest toegepaste slimme meters binnen de gestelde normen vallen en om die reden volgens de huidige regelgeving geen gevaar voor de volksgezondheid opleveren. Deze conclusie rechtvaardigt echter niet de absolute mededeling “u zult geen last hebben van de straling van uw slimme meter”. Dat de straling binnen de gestelde normen valt, hoeft immers niet te betekenen dan men in het geheel geen last zal (kunnen) hebben van de straling.

Extra informatie: zoekt de RCC hier geen spijkers op laag water? De klager beriep zich op professor Victor Moshchalkov van het Departement Natuurkunde en Astronomie aan de KU Leuven, kennelijk een bekende in het Belgische anti-stralingswereldje.

*****

3. Voorzitter RCC 21 november 2012 (dossiernummer: 2012/00904)

1-1204463487cJKySamenvatting reclame-uiting: televisiecommercial van adverteerder waarin een aluminium portemonnee wordt aangeprezen met onder andere de mededeling dat deze bescherming biedt tegen infrarode stralen waarmee gegevens van passen en creditcards kunnen worden gestolen.

Oordeel: klacht gegrond.

Samenvatting uitspraak: Nu adverteerder heeft niet kunnen bewijzen dat passen en creditcards daadwerkelijk kunnen worden gelezen door infrarode stralen, zoals wordt beweerd in de Nederlandstalige commercial, is de uiting strijdig met de waarheid in de zin van artikel 2 van de Nederlandse Reclamecode (NRC).

*****

4. RCC 3 maart 2011 (dossiernummer: 2011/00060)

422Samenvatting reclame-uiting: uitingen over de op de website www.aquariuswholism.nl aangeboden “Benzoliet Octaëder”. Deze kan belastende omgevingsfactoren neutraliseren, onder meer
– Elektromagnetische velden zoals o.a. afkomstig van huishoudelijke apparaten, draadloze netwerken (wi-fi), DECT telefoons, GSM en UMTS zenders en hoogspanningsleidingen.
– Geopathische invloeden zoals *Aardstralen *Wateraders *Aardbreuklijnen
-Entiteiten (geesten, spoken)”

Oordeel: klacht gegrond.

Samenvatting uitspraak: In de gewraakte uiting wordt gesproken over in huis aanwezige “straling en andere belastende omgevingsinvloeden”, waardoor men zich -kort gezegd- thuis niet meer kan ontspannen. De Benzoliet Octaëder kan deze negatieve omgevingsinvloeden opheffen en de woning neutraliseren, aldus de strekking van de uiting. Enig voorbehoud wordt daarbij ten aanzien van het te verwachten effect niet gemaakt. Echter, adverteerder heeft zich, naar hij heeft laten weten, bij de in de uiting aan het product toegeschreven werking gebaseerd op gebruikerservaringen van klanten. Voor de aannemelijkheid van de in een uiting aan een product toegeschreven werking kan men zich evenwel niet met succes beroepen op de ervaring die gebruikers van dat product daarmee hebben. Ten aanzien van de door adverteerder overgelegde “Statistische analyse van ziekteverzuimdaling bij een Nutsbedrijf gedurende de eerste 12 maanden na plaatsing Benzoliet” van Drs. P.W.V. Veraart, gedateerd maart 1996, overweegt de RCC dat daarmee evenmin aannemelijk is gemaakt dat het aangeprezen product de werking heeft die daaraan in de uiting wordt toegeschreven. Misleidend, oneerlijk.

Extra informatie: er is kennelijk ook een “Man/Vrouw Octaëder”. Zie onder SEKSUALITEIT.

*****

Warmte en koude als diagnose en therapie

by 15 Comments

Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Klaas Jaarsma
Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Klaas Jaarsma

Ankh-Hermes is bezig met de publicatie van een serie van twaalf monografieën waarin de belangrijkste alternatieve geneeswijzen successievelijk worden beschreven. In november 2015 verscheen als vijfde in de serie het boekje over de antroposofische geneeskunde en gezien het aantal citaten van Baars, Van der Bie, Staal (‘Huidziekten zijn niet altijd huidziekten’) en Van Dijk lijkt de inhoud ervan betrouwbaar. [1]

Zo valt er te lezen dat ‘warme ziekten’ als roodvonk, mazelen en kinkhoest kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van kinderen en hun immuunsysteem. Antroposofen laten hun kinderen daarom ongaarne inenten en niet zelden onthouden zij hun kinderen een aantal vaccinaties met alle gevolgen van dien. Koude ziekten kennen de antroposofen ook: die zijn het gevolg van de ‘verstarrende werking van een sterke overheersing van het zenuw-zintuigsysteem (bovenpool)’ en voorbeelden ervan zijn steenvorming, artrose, verlammingen en ‘sclerosen’.

Deze antroposofische wartaal schoot mij weer te binnen, toen ik in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde van 21 mei 2016 een medisch-historisch verhaal las over de behandeling van syfilis met malaria of warmte. De parasitoloog Verhave beschreef daarin de interessante geschiedenis van de behandeling van tertiaire syfilis (aantasting van de hersenen in het derde stadium van de ziekte: neurosyfilis) met kunstmatig bewerkstelligde malaria, zoals die in de eerste helft van de twintigste eeuw werd toegepast.
De ontdekker van deze therapie was de Oostenrijkse arts Julius Wagner-Jauregg (1857-1940) en het was hem opgevallen dat patienten met psychosen (destijds veelal gevolg van neurosyfilis) soms genazen na een koortsende ziekte. Hij ging experimenteren met het inbrengen van bloed van malariapatiënten en vermoordde op deze wijze eerst een aantal patiënten, omdat hij de meest gevaarlijke vorm van malaria overbracht, de malaria tropica. Wijs geworden door deze ervaring beperkte hij zich later tot het gebruik van de goedaardiger malaria tertiana. Die had slechts 10% sterfte als gevolg.

Psychiaters geloofden heilig in de werkzaamheid van de malariatherapie, maar dan moesten er wel minimaal acht koortspieken zijn opgetreden. Malaria – wisselkoorts – kenmerkt zich door dagen met koorts afgewisseld door dagen zonder koorts. De psychiaters betrokken hun entingsmateriaal van de artsen voor tropische geneeskunde. Toen ik de Nationale Tropencursus voor Artsen volgde in 1974 was mijn docent malaria de legendarische professor Zuidema en hij mocht graag nog wat mopperen op die kieskeurige psychiaters uit die tijd (tot medio de jaren 50), die zich bij hem en zijn collega’s beklaagden als de ziekte voortijdig door de syfilis patiënt werd overwonnen en het vereiste aantal koortsdagen van acht niet werd gehaald. Dan hielp het natuurlijk niet.

De komst van de penicilline na WO II maakte praktisch een einde aan de neurosyfilis en de malariatherapie was hier en daar trouwens ook al vervangen door hyperthermie: opwarming van het lichaam in een tent zonder gebruik te maken van ziektekiemen. Momenteel wordt hyperthermie nog toegepast bij bepaalde vormen van kanker en bij hepatitis C, maar ziek worden de patiënten niet meer gemaakt. En dat koortsende ziekten een gunstig effect hebben op iemands geestelijke gesteldheid of immuunstelsel, dat geloven alleen antroposofen nog maar. Zij zijn natuurlijk knettergestoord en het je nakomelingen op vermijdbare wijze laten doormaken van mazelen, kinkhoest en/of roodvonk moet als ordinaire kindermishandeling worden beschouwd. Helaas is dat besef bij de Kinderbescherming nog niet doorgedrongen.

Noot

1. Erik Baars is lector Antroposofische Gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden, zijn werk is wel vaker besproken op Klopdatwel. Guus van der Bie is huisarts en doceert ook binnen het lectoraat Antroposofische Gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden. Peter Staal is antroposofisch huisarts en zat o.a. in het NCRV programma ‘Uitgedokterd!?‘ Paul van Dijk is huisarts en schrijver van het boek Geneeswijzen in Nederland, wat hem de Meester Kackadorisprijs 2004 opleverde

Veel vragen rondom studie met ratten en telefoonstraling

by 137 Comments

Wie zich al zorgen maakt over de mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische velden afkomstig van mobiel telefoonverkeer was misschien een beetje gerustgesteld door de recent verschenen Australische studie die geen toename laat zien van hersentumoren in de afgelopen 30 jaar. Maar nu duikt er dan op eens een beangstigend resultaat op uit een experiment van het Amerikaanse National Toxicology Program: bij ratten die gedurende twee jaar aan telefoonstraling blootgesteld werden, vonden ze significant meer hersentumoren en tumoren bij het hart. Moeten we ons nu toch weer zorgen gaan maken?

lab rat straling

Het experiment met ratten van dit National Toxicoloy Program (NTP) valt binnen een veel groter onderzoeksproject, waarin bijvoorbeeld ook muizen worden onderzocht. De onderzoekers vonden de resultaten van deze deelstudie blijkbaar zo verontrustend dat ze die meenden te moeten delen met het grote publiek voordat het hele project netjes is afgerond en verwerkt tot artikelen die gereed zijn voor publicatie. De website Microwavenews bracht vorige week als eerste het nieuws dat deze resultaten naar buiten gebracht zouden worden. Die zijn sinds vrijdag te lezen op BioRxiv, een preprint server voor artikelen binnen de biologie: Report of Partial findings from the National Toxicology Program Carcinogenesis Studies of Cell Phone Radiofrequency Radiation in Hsd: Sprague Dawley® SD rats (Whole Body Exposure).

Studieopzet

De onderzoekers stelden in dit experiment ratten bloot aan verschillende elektromagnetische veldsterktes vanaf het moment dat ze nog in de baarmoeder zaten tot een maximale levensduur van 106 weken. Daarna werden de nog levende ratten afgemaakt. Alle ratten werden uitgebreid pathologisch onderzocht op het voorkomen van tumoren.

De stralingsniveaus liepen uiteen van ongeveer het (wettelijk) maximum toelaatbare niveau bij mensen tot het viervoudige daarvan. De blootstelling was langdurig – 9 uur per dag – en over het hele lichaam. Natuurlijk was er een controlegroep die niet werd blootgesteld aan elektromagnetische velden. Om de omstandigheden goed te controleren werden speciale verblijven voor de ratten ontworpen. In elke groep zaten 90 ratten.

Het verslag van de studie focust op twee soorten tumoren: glioom (een hersentumor) en schwannoom (een goedaardige zenuwtumor), die in deze studie rondom het hart werd aangetroffen. De aantallen waar het om gaat zijn laag bij deze zeldzame tumoren en de statistische trucendoos moet wijd open om iets te kunnen laten zien van trends, ondanks dat het aantal van 90 ratten per groep best hoog is in vergelijking met ander onderzoek, bijvoorbeeld naar kankerverwekkende chemische stoffen.

Resultaten

Zie hier het resultaat dat het meest duidelijk wijst op een verband van de blootstelling aan elektromagnetische velden en hersenkanker. Dat is toch eigenlijk het meest interessant, omdat sommige onderzoeken bij mensen zo’n verband lijken te suggereren wat weer de aanleiding was voor de omstreden beslisssing van het IARC om dit soort straling als mogelijk kankerverwekkend te classificeren.

Tabel 1 uit het artikel
Tabel 1 uit het artikel

Hier wordt dus gesuggeeerd dat er een significante trend is gevonden bij mannetjesratten en een specifiek signaal (CDMA, gebruikt in UMTS). Bij de lagere stralingsniveaus en de controlegroep werden geen gliomen aangetroffen, bij de groep met de hoogste stralingsbelasting bij drie ratten. Een trend?
Blijkbaar wel als je die getallen blind in een daarvoor ontwikkelde test stopt. Die test, de poly-k test, is als ik het goed begrijp, door onderzoekers van het NTP zelf ontwikkeld eind jaren tachtig van de vorige eeuw en wordt nu aan het instituut als standaard gehanteerd. De test houdt rekening met de tijdstippen waarop ratten overleden en of er dan bij autopsie kankergezwellen worden aangetroffen (ongeacht of die iets te maken hadden met het overlijden). De artikelen waarin deze test gevalideerd is, zijn behoorlijk stevige kost, maar ik kon er niet zo snel uithalen wat de betrouwbaarheid is met erg lage incidenties zoals we die hier aantreffen.
Opvallend is dat de gliomen bijna alleen werden aangetroffen bij de ratten die zowat tot het einde van de studie in leven waren gebleven.

Kritische reviewers

Maar ja, wat zegt deze significante trend eigenlijk? In het vrijgegeven document zijn ook de reviews van een aantal door NTP uitgezochte wetenschappers opgenomen, die op een conceptversie mochten schieten. Die reviews zijn soms uiterst kritisch en een aantal vragen van statistische aard zijn door de onderzoekers van het NTP naar mijn oordeel niet echt bevredigend beantwoord.

Zo vraagt Michael Lauer onder andere hoe het zit met de kwestie van meervoudig toetsen. Als er heel veel vergelijkingen en trends zijn bekeken, is het niet zo raar dat er een paar, louter door toeval, een significant resultaat laten zien, als je daarvoor niet corrigeert. Hij wijst er op dat de FDA ook adviseert om een veel strenger grens te hanteren voor significantie, juist om dit soort mogelijk fout positieve resultaten te vermijden. Als hij dat uitgangspunt neemt om te berekenen wat de power was van het experiment (dus de kans dat het experiment een echt bestaand effect zou kunnen laten zien), komt hij op een bijzonder lage waarde van 5 procent. Met andere woorden als er daadwerkelijk een verband is tussen deze straling en hersenkanker, dan zijn de onderzoekers behoorlijk fortuinlijk geweest dat deze test reden geeft om de nul-hypothese (er is niet zo’n verband) te verwerpen.
Lauer vond in ieder geval op basis van zijn kritische beschouwing de presentatie van de resulaten van de studie in deze vorm onacceptabel.

Een andere reviewer, Maxwell P. Lee, stipt aan dat het niet voorkomen van tumoren in de controlegroep beter bekeken moet worden. Uit andere onderzoeken is een redelijke schatting te maken van het percentage dat je normaal gesproken zou kunnen verwachten. In dit geval was de kans op 0 ratten met tumoren bijna even groot als die op het vinden van één rat met deze kanker. Als je in de controlegroep wel een rat met glioom had gevonden (wat dus goed had gekund), dan verdwijnen eigenlijk alle significanten resultaten. Het NTP reageert daarop dat zij eenzijdige p-waarden hanteren en dat daarmee zelfs met een glioom in de controlegroep het resultaat nog steeds significantie benadert.

Je ziet hier wel aan dat met deze aantallen het er erg om hangt of je net wel of net niet van significantie kan spreken. Als je echter al het andere onderzoek dat eerder gedaan is in je beoordeling betrekt, dan verwacht ik niet dat het oordeel zou moeten veranderen dat met de nu gehanteerde normen er geen reden is om aan te nemen dat mobiel telefoongebruik het risico op een hersentumor vergroot.

Opvallend is ook dat in de controlegroep de ratten een slechtere overlevingskans hadden. Er overleefde maar 28% tot het einde van de studie, terwijl het gemiddeld 47% is. Heel kort door de bocht zou je ook kunnen zeggen dat de studie laat zien dat mannelijke ratten onder hoge stralingsniveaus dan wel meer risico op kanker lijken te lopen, maar dat de straling wel geassocieerd is met een hogere levensverwachting.

Wat nu? Eigenlijk kun je er pas iets over zeggen als het hele programma is afgerond het netjes gepubliceerd na peer review. Dit ogenschijnlijk verontrustende deelresultaat zou echter goed kunnen leiden tot de vraag om nu toch maar alvast dit onderzoek te herhalen met grotere aantallen ratten. Dat zullen ze bij het NTP ook wel plezierig vinden, houdt deze onderzoekers ook weer van de straat.

Het is een lastig te interpreteren resultaat en het gaat vast en zeker her en der verkeerd weergegeven worden. Een voorbeeld uit de Nederlandse media zien we bij het stukje in Metronieuws, waarin geschreven wordt dat het om een onderzoek met meer da 2500 ratten gaat (in werkelijkheid gaat het in dit deelonderzoek om 630 1260 ratten, 7 groepen van 90 voor beide sexen) en de volgende zin geeft ook aan dat de journalist erg weinig moeite heeft gedaan om er iets van te begrijpen: “De straling was daarnaast ook even hoog als die in huidige telefoons wordt gebruikt.” Nee dus, alleen de groep die de laagste stralingsdosis te verduren kreeg (1,5 W/kg) kreeg een dosis die vergelijkbaar is met het niveau dat tot dusver als maximaal toelaatbaar wordt gehanteerd. Maar de ratten kregen dit hoge niveau dan wel bijna de hele dag te verhapstukken, wat nogal ver afstaat van de wijze waarop een mens blootgesteld wordt aan elektromagnetische velden in het dagelijks leven.

Een goede bespreking van de studie is ook te vinden bij Science.

Waarom veel onderzoekers dit resultaat sowieso met argwaan zullen bekijken, is dat er nog steeds geen overtuigend mechanisme is aangetoond hoe de elektromagnetische velden van mobiele telefoons überhaupt schade zouden kunnen veroorzaken in biologische systemen anders dan via opwarming. Zie daarvoor:

Bang voor GSM-straling?