Vorige week werd er in een auditorium van de UGent geredetwist over valversnellingen, betonstof, de integriteit van stalen kolommen en de smelttemperaturen van diverse metalen. Klinkt als een stoffige discussie die enkel gespecialiseerde techneuten aanbelangt? In werkelijkheid zat de zaal afgeladen vol, en laaiden de emoties bijzonder hoog op. De discussie ging over de aanslagen op 9/11, en op het podium zaten ingenieur Coen Vermeeren en ikzelf, samen met moderator Rob Vanoudenhoven.
Dat die technische argumenten de gemoederen beroeren, komt omdat er volgens sommigen erg veel van afhangt. Anno 2018 zijn er nog altijd talloze mensen – wereldwijd zeker tientallen miljoenen – die geloven dat de aanslagen op 9/11 niet werden uitgevoerd door Al Qaeda, maar dat het een ‘false flag’ operatie was, een geheime complot dat door de echte daders in de schoenen van Osama Bin Laden en zijn 19 rovers werd geschoven. Die groep denkers staat bekend als de ‘9/11 Truth movement’. De WTC-gebouwen zijn niet door vliegtuigen ingestort, aldus de complotdenkers, maar door vooraf aangebrachte explosies neergehaald. In het Pentagon is zelfs nooit een vliegtuig ingeslagen gevlogen, beweren vele anderen. In werkelijkheid werd het complot van 9/11 beraamd door Bush zelf, of door andere sinistere genootschappen.
Onnozele ‘aluhoedjes’
Vriend en vijand hebben mij afgeraden om een publiek debat aan te gaan met ‘Truthers’. De ene vond dat ik zonder expertise in de ingenieurswetenschappen niet het risico mocht nemen om onderuit aan te gaan. De ander vond dat marginale complotdenkers geen platform verdienen, en al zeker niet in de gebouwen van een universiteit. Daarmee creëer je de indruk dat er een ernstige wetenschappelijke discussie bestaat over de complotfantasieën (quod non), en krijgen complotdenkers een gratis promo-rondje, waardoor ze het debat al gewonnen hebben nog voor het begonnen is. Nog anderen vonden dat ik goedkoop scoorde op de kap van onnozele ‘aluhoedjes’. Heb ik echt niets beters te doen? En bovendien, zo vonden velen, had dat debat geen enkele zin, omdat toch niemand van gedacht zou veranderen.
Dat laatste klopt: een peiling door de moderator wees – voorspelbaar – uit dat niemand in het publiek – dat overweldigend uit complotdenkers bestond – na afloop van het debat van mening was veranderd. Maar dat geldt zowat voor alle publieke debatten, ongeacht het onderwerp. De meeste mensen komen niet naar een debat luisteren om ideeën uit te wisselen, maar om ‘hun’ team toe te juichen vanop de tribune. En na afloop zijn beide partijen er even hard van overtuigd dat ze de tegenstand vermorzeld hebben.
Is de complottheorie over 9/11 zo onzinnig dat ze geen debat waard is? Eerder nam ik deel aan publieke debatten met theologen over het bestaan van God, met homeopaten over geschud water, en met parapsychologen over telepathie en reïncarnatie. Waar trek je de grens? Die denkbeelden vind ik niet minder ongeloofwaardig dan de hypothese dat de Amerikaanse regering een incoherent complot zou opzetten met zowel inslaande vliegtuigen als gecontroleerde explosieven, waarbij ze 3.000 van haar eigen burgers zou vermoorden en haar eigen grootste symbool en economisch centrum vernietigen. En ik ben inderdaad geen ingenieur, maar ik weet wel wat af van complottheorieën: mijn doctoraat ging over de aantrekkelijkheid van pseudowetenschap, met inbegrip van complottheorieën, en ik schreef samen met Johan Braeckman over 9/11-complotten in De ongelovige Thomas heeft een punt. Bovendien gaan complottheorieën over veel meer dan over ingenieurskunde, maar ook over psychologie, sociologie, politieke wetenschappen, en vooral over bewijsvoering en argumentatie.
Er is ook een principieel argument om het debat met complotdenkers aan te gaan, hoe onwaarschijnlijk, absurd of irrationeel je hun opvattingen ook vindt. De waarheid wordt enkel gehard door haar bloot te stellen aan kritiek, zoals John Stuart Mill schreef. Als je weigert in debat te gaan met mensen die in onzin geloven, dan vergeet je op den duur waarom het precies onzin is. Hoe weten we eigenlijk wie er precies achter 9/11 zat? Welke fysische kennis beschikken we over de instorting van de gebouwen? En hoe maak je het verschil tussen een reëel complot (zoals het Watergateschandaal) en een van de pot gerukte complotfantasie? In een debat met een complotdenker leer je onrechtstreeks dingen bij over fysische modellen, over falsifieerbaarheid en bewijslast, over berekeningen van waarschijnlijkheid, over de werking van overheidsbureaucratie, en over de valkuilen van de menselijke geest.
Complotflodder
Een complottheorie kan je zelf maken, aan de hand van een eenvoudig recept. Neem eender welke historische gebeurtenis, liefst een belangrijke, en liefst een negatieve. Zoek naar anomalieën in het officiële verhaal dat je leest en ziet in de media: dingen die de wenkbrauwen doen fronsen, details die niet lijken te kloppen of merkwaardig zijn. Dat kan gaan om foto’s of videobeelden, maar ook getuigenissen en de verslaggeving zelf. Spin daar suggestieve vragen rond. Dat kan je toepassen op de maanlanding (waarom wapperde de vlag, waarom kloppen de schaduwen niet?), op de foto van het verdronken Syrische jongetje Aylan(waarom ligt hij in de verkeerde richting? Waarom is zijn broekje niet nat?) en ook op de aanslagen van 9/11: waarom stortte het nabije gebouw WTC 7 in, hoewel het niet door een vliegtuig werd geraakt? Hoe konden vliegtuigen zo’n onmogelijk manoeuvre uitvoeren? Hoe konden de passagiers zogezegd naar huis bellen vanop de vlucht? Waarom werden er ontploffingen gehoord nabij de Twin Towers kort voor de instorting? Waarom berichtte de BBC al over de instorting van WTC 7 toen het gebouw nog recht stond.
Op de meeste van die vragen bestaan goede antwoorden, maar niet op allemaal. In een complexe en chaotisch gebeurtenis als 9/11 zijn er altijd zaken die in het ongewisse blijven, of die op stom toeval berusten. Zelfs in een gedetailleerde reconstructie kan je niet elke lichtflits en elke knal verklaren. Je kan plausibele verklaringen aanwijzen (een vallende lift, een ontploffende dieselgenerator of elektriciteitskast), maar de exacte details zullen we nooit achterhalen.
Een antwoord of uitgewerkte theorie hebben complotdenkers zelf niet. Er is een eindeloze stroom van insinuaties en suggestieve vragen, maar na 17 jaar speculaties over 9/11 is er onder Truthers nog steeds geen enkele eensgezindheid over de werkelijke toedracht. De term “complottheorie” is wat dat betreft wat misleidend; we kunnen het beter “complotflodders” noemen. Binnen de Truther-beweging is er ook een interessante selectiedruk op vergezochtheid: hoe absurder de hypothese, hoe kleiner de kans dat er door officiële instanties en wetenschappers ernstig onderzoek naar verricht is, dus hoe meer je die afwezigheid vervolgens als ‘verdacht’ kan bestempelen. Waarom werd er nooit rekening gehouden met de hypothese dat het Pentagon door een kruisraket is geraakt, in plaats van een passagiersvliegtuig? Waarom hebben officiële instanties niet gezocht naar sporen van nano-thermiet en andere exotische springstoffen in het WTC-puin? Hebben ze soms iets te verbergen?
Een debat met een complotdenker aangaan, is daarom als water naar de zee dragen. Een scepticus drukte het ooit uit als een wetmatigheid: ‘De hoeveelheid energie die je nodig hebt om onzin te weerleggen, is een grootteorde groter dan de energie die je nodig hebt om ze te produceren’. Dwars door alle onverklaarbaarheden en mysterieuze anomalieën blijven alle complotdenkers van één iets rotsvast overtuigd: dat ‘het’ verhaal niet klopt, en dat we worden belogen door ‘de’ elite.
Parallel universum
De 9/11 Truth-beweging is ook interessant voor sociologen. De discussie met Coen Vermeeren op het podium verliep hoffelijk, maar het publiek waagde zich zelf geregeld aan een ‘gecontroleerde explosie’. Mensen jouwden, schreeuwden met overslaande stem, en het schuim stond op menige mond. Zoals een vriendin me achteraf zei: ‘Ik niet wist dat hippies zo agressief waren.’
Dat de emoties zo hoog oplaaien, mag eigenlijk niet verwonderen. Een complottheorie komt daarom nooit alleen. De meeste Truthers denken niet enkel dat 9/11 een duister complot is, maar ook de meeste andere terreuraanslagen, de moord op Kennedy, de maanlanding, de verdrinking van het Syrische jongetje Aylan, enzovoort. Ze geloven dat we massaal besproeid worden met giftige chemicaliën (chemtrails) en ingespoten met ziekmakende metalen en nano-robots (vaccinaties). Want als ‘ze’ ons één keer zo onvoorstelbaar kunnen bedriegen, en als ‘ze’ zo machtig zijn, dan kunnen we niets of niemand nog vertrouwen. En de weinige wakkere burgers worden door de elite en mainstream media gemarginaliseerd als een bende irrationele ‘complotgekkies’. Dat is een nogal verontrustend wereldbeeld.
In sociologisch opzicht is complotdenken nauw verwant met populisme, omdat het een hebzuchtige, cynische en kwaadaardige elite afzet tegen het gewone volk. Net zoals populisten, geloven complotdenkers in de kracht van hun eigen ‘gezond verstand’ (zoals hun intuïties over vallende gebouwen) en zijn ze argwanend tegenover officiële instanties en wetenschappelijke experts. De Truth-beweging heeft ook vaak een spirituele dimensie: het is een verhaal van bewustwording en van bevrijding uit onwetendheid. Mensen voelen zich herboren en zeggen dat hun ogen eindelijk zijn ‘open gegaan’.
Narcistische verleiding
Er schuilt ten slotte ook een narcistisch verleiding in: de verdwaasde massa is gehersenspoeld, maar de complotdenker doorziet als enige de schone schijn, en durft de verontrustende waarheid onder ogen zien. Mensen die nog niet ontwaakt zijn worden ‘sheeple’ genoemd, een portmanteau van ‘sheep’ en ‘people’. Het is een vorm van zingeving in een ingewikkelde wereld.
Dat alles maakt de 9/11 Truth-beweging bijzonder fascinerend. In ieder geval heb ik geen spijt van mijn deelname aan debat, en ik heb zelf wat bijgeleerd. Een woordvoerder van de UGent, gevraagd naar een reactie over de locatie van het debat, merkte op dat het motto ‘Durf denken’ ook inhoudt dat je de confrontatie aandurft met mensen die compleet anders denken dan jij. En dat het ten slotte een tegensprekelijk debat was, met een neutrale moderator.
Mijn finale reden om hieraan deel te nemen, heeft zelfs niets met complotdenken of wetenschapsfilosofie te maken: ik heb geen vergoeding gevraagd voor mijn deelname, maar in de plaats gevraagd aan de organisator (Peter Vereecke) dat hij €500 zou schenken aan de Against Malaria Foundation, de organisatie die volgens effectieve altruïsten één van de meest effectieve vormen van liefdadigheid ter wereld is. Misschien heb ik de complotdenkers inderdaad ongewild wat onverdiende aandacht gegeven, waardoor hun irrationele ideeën een groter bereik hebben gevonden. Misschien had ik ze net zo goed kunnen negeren. Maar als ik dat kleine nadeel in de weegschaal leg tegen de 200 malarianetten die AMF met dat geld zal verspreiden, dan is de afweging snel gemaakt.
De ‘aluhoedjes’ hebben zich flink opgewonden, maar ze hebben wel allemaal €10 inkom betaald. Waarvoor dank!
Verscheen eerder op Knack.be. Er is ook een video-opname van het debat gemaakt en die zal vermoedelijk binnenkort wel ergens opduiken. Voor een inhoudelijke discussie met aandacht voor technische details van de aanslagen en de argumenten van Vermeeren, is het waarschijnlijk handiger daarop te wachten. Intussen kan de lezer wel de presentatie van Boudry bekijken.
