Kloptdatwel?

kwakzalverij

Bijles homeopathie

by 118 Comments

Van de Belgische artsen vindt 73 procent dat homeopathie geen plaats verdient in het officiële gezondheidssysteem. Dat blijkt uit een onlineonderzoek van de Artsenkrant en Le Journal du Médecin bij 856 artsen. Die meerderheid lijkt enigszins geruststellend, maar hoe denkt die andere 27 procent er dan over? Dat kunnen we helaas niet halen uit de krantenberichten die er gisteren over verschenen. En het artikel in de Artsenkrant staat achter een slotje, alleen toegankelijk voor het ‘medische korps’. Nou ja, om het zekere voor het onzekere te nemen, biedt Kloptdatwel voor diegenen onder die 27 procent die nog niet zo goed wisten wat homeopathie nu eigenlijk inhoudt, een korte bijles aan. In minder dan een kwartier ben je voldoende op de hoogte. Ook interessant voor alle overige bezoekers natuurlijk!

In België speelt het debat over alternatieve gezondheidszorg en de eventuele vergoeding daarvan via de ziektekostenverzekering weer, omdat minister van Volksgezondheid Laurette Onkelinx verschillende alternatieve geneeswijzen officieel wil laten erkennen. Geneeskundestudenten, de decanen van de medische faculteiten en de Belgische vereniging  van artsensyndicaten hebben zich hier al sterk tegen uitgesproken.

The Red Flags of Quackery – De waarschuwingssignalen van kwakzalverij

by 32 Comments

Dit geweldige overzicht “De waarschuwingssignalen van kwakzalverij” spreekt voor zich. Spijtig genoeg had ik te weinig tijd om de rest te vertalen, mocht iemand dat willen doen dan publiceren wij dat graag! Info@kloptdatwel.nl staat voor uw photoshop creaties open 🙂

2012-01-09-redflags2
The Red Flags of Quackery – Klik op de afbeelding voor een leesbare vergroting.

Met dank aan Sci-ence.org!

Een overpeinzing bij de aangekondigde pauselijke abdicatie

by 17 Comments

Een overpeinzing bij de aangekondigde pauselijke abdicatie 1
Cees Renckens schrijft columns voor Kloptdatwel. Van 1988 tot 2011 was hij voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Foto: Vivian Oei.

Het was een raadseltje dat Gerard Reve graag aan zijn bezoek opgaf. Kan er iets warms uit iets kouds komen? Het juiste antwoord luidde: jazeker, een drol van een ijsbeer. De vele krantenstukken over de carrière van Benedictus XVI, die voor zijn aantreden als paus als kardinaal bijna 25 jaar de leiding had van de Congregatie voor de Geloofsleer, brachten mij tot een overpeinzing, die ik ook in de vorm van een Reviaans raadseltje zou kunnen gieten: kan er iets goeds uit iets slechts voortkomen?

In haar eerste tien à twaalf eeuwen vormde de christelijke kerk een nog tamelijk pluriform gezelschap en de Vaticaanse leiding streefde naar meer eenheid (en macht) door de geloofsleer strikter te formuleren en bijvoorbeeld dogma’s af te kondigen. Zij die zich daarvan distantieerden waren ketters en met behulp van de wereldlijke overheden werden zij, als zij niet tot berouw en inkeer kwamen, gestraft waarbij ook de doodstraf tot de mogelijkheden behoorde. Na inkeer werd daarvan vaak in het openbaar kond gedaan in de vorm van een rituele autodafe. De straf was dan vaak nog mild, bij voorbeeld een bedevaart maken. Een opgelegde doodstraf werd niet door de weekhartige priesters uitgevoerd, maar door de overheid. Marteling om bekentenis af te dwingen en ten behoeve van het doorgeven van de namen van andere ketters was nadrukkelijk toegestaan.
Nadat er al langere tijd lokale bisschoppelijke inquisities actief waren, werd in 1211 een stel regels voor de pauselijke inquisitie bekend gemaakt en niet lang daarna gingen de dominicanen en de franciscanen voortvarend aan de slag. Enkele eeuwen later zouden ook de jezuïeten hun steentje gaan bijdragen. De macht van de Inquisitie nam af toen er scheiding tussen kerk en staat ontstond en overheden zich steeds meer distantieerden van de kerk. Nadat de Inquisitie in 1908 door Pius X werd herdoopt tot Heilig Officie, ging zij in 1965 verder als de Congregatie voor de Geloofsleer. Dit orgaan kon alleen nog maar macht uitoefenen over leden van de R.-K. Kerk en trad op tegen gelovigen die zich ten opzichte van de geloofsleer te vrijmoedig opstelden.
Kardinaal Ratzinger, die later tot paus Benedictus XVI zou worden gekozen, was van 1981 tot 2005 leider (‘prefect’) van deze Congregatie. Hij kon in het ergste geval ketters excommuniceren, maar soms bleef de sanctie beperkt tot een spreekverbod. In onze contreien kreeg onder anderen de Amsterdamse studentenpastor Van Kilsdonk (jezuïet) tot tweemaal toe zo’n spreekverbod en ontving de Vlaams-Nijmeegse theoloog Schillebeeckx (dominicaan) in drie processen enkele berispingen. Het strenge optreden van Ratzinger leidde tot veel publieke verontwaardiging, maar ik zou niet weten waarom een professionele organisatie niet zou kunnen stellen, dat je je moet committeren aan de ‘leer’ op straffe van excommunicatie. Niemand verplichtte je toch om bij die club te blijven als die ‘leer’ je niet (meer) aan staat?

Als iemand, die wegens zijn kritiek op kwakzalvende artsen meermalen is uitgemaakt voor inquisiteur of ayatollah, moet ik hierbij bekennen dat ik regelmatig met jaloezie heb gekeken naar de R.-K. Kerk, die zulk een prima systeem heeft om zich van haar ketters te ontdoen. Zoiets kennen wij niet in de geneeskunde, die toch ook wordt bedreven door een professionele beroepsgroep met de erbij behorende waarheidsaanspraken en regels van de kunst. De tuchtrechtspraak, de Inspectie en de KNMG: wat ondernemen die nu helemaal tegen een medische ketter, die beweert dat verdund schokschuddend bereid keukenzout, Natrium muriaticum D10, een werkzaam geneesmiddel is? Helemaal niets.
Toen sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw steeds meer artsen zich ‘pluriform’ gingen gedragen en deden of het geloof in Yin en Yang, in homeopathische verdunningen, in vitamines of maretak ter genezing van kanker de gewoonste zaak van de wereld was, toen ontbrak een serieuze sanctiemogelijkheid. Hun aantal nam snel toe tot boven de duizend. Artsen, die dergelijke absurditeiten serieus geloven, zijn natuurlijk ongeschikt om hun te kwader ure verkregen titel nog te dragen, ver als zij zich hebben gedistantieerd van de kern van de medische geloofsleer. Deze luidt: ik zal mijn beroepsuitoefening baseren op wetenschappelijke gegevens en daarbij afgaan op hetgeen de besten onder mijn vakbroeders daarover in meerderheid hebben vastgesteld. Wordt er systematisch afgeweken van die regel, en alternatieve artsen doen dat, dan behoort excommunicatie te volgen: bul inleveren en met pek en veren de laan uit.
Helaas gebeurt dat vrijwel niet en ik zou wensen dat de medische beroepsgroep een voorbeeld nam aan het Vaticaan, want dat laat zien dat er soms wel degelijk iets goeds uit iets slechts komt. Het katholieke geloof brengt natuurlijk meer ongeluk dan welzijn en is in die zin slecht, maar haar systematiek om haar identiteit te beschermen, die werkt voortreffelijk. Hoe zoiets in de geneeskundige praktijk uitgewerkt moet worden, dat staat mij nog niet helder voor de geest, maar Ratzinger heeft binnenkort wat tijd over en misschien kan hem om advies gevraagd worden.

– FLOWW – kwak met aanpak

by 38 Comments

Hoogspanningskabels, radio- en televisiezenders, computers en mobiele telefoons … Allemaal geven ze zogenaamde niet-ioniserende straling af. Het gaat hier om straling met golflengten van meer dan een millimeter. In onderzoek na onderzoek blijkt dat de doses waaraan we dagelijks blootstaan niet schadelijk zijn. Er is ook geen biofysisch mechanisme bekend dat zulke schade aannemelijk zou maken. Toch is angst en wanbegrip nog wijdverbreid. Een bezoekje aan www.floww.com leert dat er geld te verdienen valt aan angst en wanbegrip.

Het gaat met www.floww.com om een zeer professioneel opgezette website. Men kan naar believen in het Engels, in het Duits of in het Nederlands bediend worden. Er worden namen en adressen gegeven van zo’n 40 Nederlandse stralingsdeskundige “artsen en therapeuten” die gereed staan om de “stralingsbelaste” patiënt te helpen. Waar het uiteindelijk om draait zijn de producten die, zo is de claim, “schadelijke straling” omzetten in een “lichaamsvriendelijk veld.” “Straling niet Bestrijden, maar Gebruiken voor Vitaliteit” staat er met vetgedrukte letters bijna bovenaan de homepagina. Er worden experts aangehaald en we zien grafieken. De indruk wordt gewekt alsof het hier om geavanceerde, bonafide wetenschap zou gaan.

- FLOWW - kwak met aanpak 2
De bezemstelen van Floww, opgesteld rondom een proeftuin. Op de Floww website lezen we dat ook de gewassen er beter van gaan groeien.

Wat zijn precies de remedies die Floww.com aanbiedt? En hoe gaan we die schadelijke straling omzetten in lichaamsvriendelijke straling? De eerste stap, zo blijkt, is een zogenaamde “Stralingsanalyse Personen.” Met een wattenstaafje dient men een wangslijmmonster te nemen en dit moet worden opgestuurd, samen met 30 euro uiteraard, naar een adres in Den Bosch. Met Google Earth is eenvoudig na te gaan dat het met dit adres niet om een laboratorium gaat, maar om een gewoon rijtjeshuis. Op dit adres is een heus bedrijf geregistreerd, “De 7evensprong.” Het is een bedrijf in de alternatieve genezing met slechts één enkele werknemer. Aan de hand van het wangslijmmonster wordt de vermeende stralingsbelasting “radiësthetisch” vastgesteld “met een testset die bestaat uit 25 ampullen.” Dat “radiësthetisch” heb ik moeten opzoeken. Wikipedia schrijft: “Radiesthesia is the claimed paranormal or parapsychological ability to detect ‘radiation’ within the human body.” De aanhalingstekens om dat ‘radiation’ zijn van Wikipedia. Vooral wichelroedelopers blijken erg veel te schermen met het begrip “radiësthesia.” Het is in ieder geval handig dat de parapsychologie al zodanig ver gevorderd is dat een wangslijmmonster volstaat en dat je niet zelf naar Den Bosch hoeft af te reizen om te weten te komen hoeveel straling er in je lichaam zit.

Microgolven en radiogolven laten geen sporen achter in biologisch materiaal. Dat is omdat ze geen ionisering of chemische reacties bewerkstelligen. Het is onmogelijk om te meten aan hoeveel niet-ioniserende straling een biologisch monster heeft bloot gestaan. Het is wellicht daarom dat Floww in z’n lab gebruik maakt van de paranormale, “radiësthetische” methoden.

Een paar dagen na het insturen van het wangslijmmonster krijg je een email en een telefoontje met persoonlijk advies. “Na de Floww Stralingsanalyse Personen kan de juiste behandeling worden ingezet,” zo lezen we. Die behandeling begint met druppeltjes: Floww Drops om het lichaam van straling te reinigen. Over de samenstelling van de Floww Drops krijgen we de volgende informatie aangeboden “Natuurwetenschappelijk gezien bestaan Floww® drops uit: (bron)water (ruim 99%) en ethanol/alcohol (minder dan 1%). Hieraan is een compositie van frequenties toegevoegd.” En even verder: “De Floww® drops zijn bioresonantie druppels die op zuiver energetische, niet homeopathische basis zijn samengesteld in de vorm van multibioresonante equivalenties. Bioresonante equivalenties zijn positieve frequenties op het niveau van de pathogene oorzaak.” Dat het hier dus blijkbaar niet om homeopathie gaat, dat is bemoedigend. Maar een fysicus kan zichzelf bij dit alles slechts onthutst op het hoofd krabben en zich afvragen hoe je frequenties aan een vloeistof kunt toevoegen, wat “multibioresonante equivalenties” zijn en of er dan werkelijk ook negatieve frequenties bestaan. Voor 30 ml water met 1% alcohol en dus die toegevoegde “compositie van frequenties” moet € 24.95 neergeteld worden.

- FLOWW - kwak met aanpak 3
Drie staafjes en twee bezemstelen voor de prijs van € 2082,50. Met de “analyses,” de installatiekosten en de voorrijkosten erbij kom je uit op zo’n 2500 euro. Het is fysisch onmogelijk dat deze snuisterijen de niet-ioniserende straling in de omgeving kunnen beïnvloeden. De claim dat ze schadelijke straling “lichaamsvriendelijk” maken is ronduit frauduleus.

Maar die druppeltjes blijken slechts een bescheiden begin van een heuse financiële aderlating.

Na die druppeltjeskuur word je geacht allerlei snuisterijen te gaan aanschaffen om jezelf tegen straling te gaan beschermen in woning en kantoor. De Stralingsanalyse van een woning kost € 240. Voor € 1250,00 kun je vervolgens je woning beschermen met de “homeFloww set.” De set voor op kantoor kost € 2082,50. De installatie van deze ongein kost € 95 plus voorrijkosten (€ 0,19 per kilometer heen en terug). En de Stralingsanalyse Personen waarmee alles dus begon dient na drie maanden “kuur” nog een keer herhaald te worden à € 30.

- FLOWW - kwak met aanpak 4
Het alu-hoedje, effectiever en goedkoper dan de producten van Floww. (foto: Rory112233 | Wikimedia Commons)

 

De homeFloww set en de officeFloww set bestaan alletwee uit drie kleine staafjes en 2 bezemstelen. De bezemstelen dient men op strategische posities in woning of kantoor te plaatsen. De staafjes kan men gewoon in de broekzak bij zich dragen. Er zitten elektronische circuits in die staafjes en bezemstelen, maar er hoeft blijkbaar geen batterij in?!? De website staat vol met pseudowetenschappelijke vaagheden over hoe deze apparaten werken. “Met het Floww Veld willen we de vaak hoekige of geblokte straling compenseren door vloeiende golven.” En zoals vaak in de alternatieve sector is ook hier veel sprake van natuurlijke frequenties. “De Floww®-producten gaan met de straling meetrillen, mee resoneren en de straling wordt omgevormd. Hierdoor creëren de Floww®-producten een subtiel, eigen veld dat ‘gevoed’ wordt door stralingsbronnen. Dit veld noemen wij een ‘Floww® Veld’. Een veld van levensvriendelijke, natuurlijke frequenties. De biofysische geneeskunde bevestigt dat als een mens zijn of haar natuurlijke frequenties krijgt aangeboden hij hierop zal reageren, resoneren, zodat de verstorende frequenties minder of geen impact zullen hebben.” Het is weinig zinvol om serieus in te gaan op al deze betekenisloze wartaal. Ik weet zeker dat je in een door een homeFloww set beschermde woning nog gewoon zult kunnen radio luisteren, televisie kijken, draadloos internetten en mobiel telefoneren. En dat is toch echt het keiharde en onweerlegbare bewijs dat die staafjes en bezemstelen geen enkel effect hebben!

Het is in principe mogelijk om al die niet-ioniserende straling van GSMs, zendmasten, etcetera, buiten je lichaam te houden. Daartoe moet je jezelf omhullen met elektrisch geleidend materiaal. Je creëert dan een zogenaamde Kooi van Faraday. Wie dus echt bang is zou voor zichzelf een boerka van aluminiumfolie kunnen vervaardigen. Dat werkt gegarandeerd veel beter dan de staafjes en de bezemstelen van Floww en het is ook een stuk goedkoper.

De onzinnige lever- en galblaaszuivering

by 96 Comments

De onzinnige lever- en galblaaszuivering 5
Het hier besproken boek van Andreas Moritz

Lever- en galreinigingskuren zijn enorm in populariteit gestegen pakweg het afgelopen jaar. Dat heeft alles te maken met de heruitgave in maart 2011 van de bestseller van Andreas Moritz (1954-2012): De ongelooflijke lever- en galblaaszuivering. Andreas Moritz is ‘medisch intuïtief therapeut’ en beoefenaar van ayurveda, hij gelooft dat de meeste volwassenen in de geïndustrialiseerde wereld en met name diegenen die aan een chronische ziekte lijden, zoals hart- en vaatziekten, artritis, MS, kanker of diabetes, last hebben van honderden, zo niet duizenden galstenen die de galkanalen van de lever blokkeren.
Zo’n lever vol met stenen veroorzaakt natuurlijk allerlei klachten, in het begin gaat het dan nog om niet zo ernstige klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid, winderigheid, vet haar, stijve nek enzovoort. Maar het is zaak om er op tijd bij te zijn en de stenen te verwijderen voordat de klachten in ernst zullen toenemen.

In zijn boek belooft Moritz de lezer een diepgaand inzicht te geven in de oorzaak van het ontstaan van galstenen in de lever. Hij legt uit waarom ze volgens hem verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor de meest voorkomende ziekten. Het boek bevat een hoofdstuk: ‘Hoe weet ik of ik galstenen heb?’ Tien bladzijden met mogelijke indicaties worden opgesomd zodat iedereen bij zichzelf kan vaststellen dat hij ook het slachtoffer is van galstenen. Dan volgen er doe-het-zelfinstructies om de stenen in eigen huis pijnloos te verwijderen.
Tot slot biedt het boek nog praktische richtlijnen die je leren hoe je de vorming van nieuwe galstenen kunt voorkomen. (Denk hierbij bijvoorbeeld aan het laten verwijderen van alle amalgaamvullingen)

Volgens de productinformatie van bol.com toont het grote succes van De ongelooflijke lever- en galblaaszuivering de kracht en effectiviteit van de zuivering aan. ‘Leverzuivering heeft geleid tot buitengewone verbeteringen van gezondheid en welzijn bij duizenden mensen die zichzelf het kostbare geschenk hebben gegeven van een sterke, schone, vernieuwde lever.’

Dat deze mooie woorden velen aanspreken blijkt ook uit het grote aantal van ca. 2000 treffers bij een Google search, de meeste treffers bevatten hallelujaverhalen, slechts bij een enkeling kom je kritiek tegen.

Hoe gaat nu zo’n ‘zuiveringskuur’ in zijn werk?

De onzinnige lever- en galblaaszuivering 6
Een ander boek van Andreas Moritz

Meestal wordt aangeraden een dag te vasten. Omstreeks 18.00 uur moet een glas magnesiumsulfaat opgelost in water worden ingenomen en nogmaals om 20.00 uur. Om 22.00 uur wordt een mix van een halve kop olijfolie en 3/4 kop grapefruitsap gedronken. Dan moet men gaan slapen. ’s Morgens weer magnesiumsulfaat om 6.00 uur en om 8.00 uur. Al dat magnesiumsulfaat veroorzaakt diarree en er zitten dan groene bolletjes in de ontlasting, dat zijn volgens Moritz de leverstenen. Een kuur kan wel een vergiet vol groene bolletjes opleveren maar dat is lang niet genoeg, er zijn wel 2000 steentjes nodig voordat de lever schoon is. De kuur moet dan ook om de twee weken worden herhaald tot het aantal van 2000 stenen is bereikt. Dat de stenen blijven drijven is volgens Moritz niet raar, want ze bevatten de vette stof cholesterol. Moritz heeft veel van  Hulda Clark overgenomen, zo ook het absurde parasietenverhaal. Van een enthousiaste deelnemer aan de kuur hoorde ik dat ze een aantal van de bolletjes doormidden had gesneden om te kijken of er geen leverzuigwormen in zaten. Volgens Moritz komt dit vooral voor bij kankerpatiënten. Wat een ontstellende onzin en bangmakerij is dit toch!

De onzinnige lever- en galblaaszuivering 7
Een boek van Moritz’ collega Hulda Clark

De bolletjes die worden aangevoerd als bewijs van werkzaamheid van de kuur zijn helemaal niet afkomstig uit de lever. Een artikel in de Lancet verhaalt hoe de ‘stenen’ microscopisch werden onderzocht. Ze blijken geen cholesterol, bilirubine of calcium te bevatten. Ze bestaan uit verzeepte olijfolie, een stofwisselingsproduct dat ontstaat na het nuttigen van een combinatie van de olie met een of ander zuur sap zoals grapefruitsap.
Om de gal tot een uitknijpbeweging te verleiden volstaat alleen een kop (olijf)olie drinken ook. Wil je echter groene bolletjes zien dan moet er grapefruitsap of een andere zure drank bij gedronken worden.

Op de website van  Quackwatch staat een informatief artikel over dit onderwerp dat geschreven is door Peter Moran waarin een aantal relevante vragen aan bod komen:

Zou het niet zo kunnen zijn dat door zo’n ‘leverspoeling’ ook de echte galsteentjes meekomen?

Ja, dat is mogelijk, regelmatig worden kleine galsteentjes uitgescheiden via de ontlasting, meestal onopgemerkt. Het hele ritueel volgen is hiervoor zeker niet nodig want alleen een vet of olierijke maaltijd nuttigen werkt ook om de gal tot een uitknijpbeweging te stimuleren. Het magnesiumsulfaat kan wel een toegevoegd effect hebben, omdat het samentrekking van de galblaas stimuleert en de spieren ontspant die de lozing van galvloeistof in de dunne darm regelen. Het probleem bij veel galsteenpatiënten is echter dat de galblaas niet tot een uitknijpbeweging in staat is. Een patiënte klaagde bij haar ‘natuurarts’ dat haar galstenen op een echo onveranderd waren gebleven ondanks het doen van drie ‘leverspoelingen’ waarbij heel wat zogenaamde steentjes waren uitgescheiden. Zij kreeg het advies dat ze meer ‘spoelingen’ moest doen, misschien zouden in haar geval wel 25 kuren nodig zijn. Dit voorbeeld laat zien dat maar weinig galsteenpatiënten baat zullen hebben bij zo’n kuur.

De onzinnige lever- en galblaaszuivering 8
Hoe ziet Moritz eruit? Op de website van Mallemoeder vond ik deze artistieke impressie

Bestaan leverstenen eigenlijk wel?

Volgens aanhangers van ‘de leverspoeling’ heeft ca. 90% van de bevolking (een voorstadium) van stenen in de lever. Dat het een voorstadium betreft zou dan ook meteen verklaren waarom de uitgescheiden groene bolletjes zacht zijn. Stenen in de lever zijn in werkelijkheid bijzonder zeldzaam en komen zeker niet in grote hoeveelheden voor. meer hierover is te lezen in het artikel van Quackwatch.

Tot slot de vraag: zijn de ‘spoelingen’ veilig?

Voor mensen die in redelijke gezondheid verkeren en als er zich geen complicaties voordoen is het ritueel over het algemeen niet gevaarlijk. Het eten van vette/olierijke producten geeft een vergelijkbaar risico op het oplopen van een galkoliek of complicaties zoals een acute pancreasontsteking. Volgens Peter Moran van Quackwatch zie je in de praktijk maar zelden complicaties optreden na zo’n kuur.

Het grootste risico op ernstige complicaties lopen galsteenpatiënten die door deze kuur een operatie gaan uitstellen. Dat geldt ook voor patiënten die net zijn hersteld van bijvoorbeeld galweginfecties of een pancreasontsteking.

Een ander schadelijk aspect is natuurlijk gewoon de desinformatie die door zo’n boek wordt verspreid. Mensen die zich zorgen maken over hun gezondheid of ziekte kunnen er volkomen door op het verkeerde been worden gezet. Ook mensen die last hebben van allerlei vage klachten, die eigenlijk voortkomen uit levensproblematiek zie je vaak de ene rare therapie na de andere volgen zonder dat ze er ooit aan toe komen hun werkelijke problemen eens op te lossen. ‘Intuïtief therapeuten’ als Moritz spelen bewust of onbewust op de onzekerheden van deze mensen in waardoor zij niet zelden op een eindeloos dwaalspoor belanden.

http://www.rivendellvillage.org/Lever_en_Gal_Zuivering.pdf
http://www.bol.com/nl/p/de-ongelooflijke-lever-en-galblaaszuivering/1001004010953470/
http://www.kwakzalverij.nl/1159/Dr_Hulda_Regehr_Clark_de_koningin_der_kwakzalvers_1928_2009
http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(05)66373-8/fulltext
http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/flushes.html

Update 23/10/2013: een uitgebreider artikel van Agnes Tieben hierover verscheen in Skepter 25.2 en staat nu ook online op de Skepsis-site: Leverstenen van Andreas Moritz