Afgelopen weekend (zondag 24 april 2011) overleed de Indiase goeroe Sai Baba. Hij is 86 geworden. Dat berichtten o.a. de NOS en Yahoo nieuws. Sai Baba was populair. Zelf schatte hij zijn aanhang op 6 miljoen volgelingen, Skeptici gaan uit van een aanhang van tienduizenden. In Nederland trok hij vooral in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw volgelingen. Onder zijn volgelingen zijn bekende politici, zakenmensen en artiesten. Maar Sai Baba was ook omstreden. Na kritiek in de media daalde in Nederland zijn populariteit sinds begin jaren ’90. Niettemin noemt de Minister-president van India, Manmohan Singh, het overlijden van Sai Baba in een eerste reactie ‘een onherstelbaar verlies’. Zo veel lof vraagt om een korte terugblik.
Sai Baba claimde dat hij wonderen kon verrichten, zoals het materialiseren uit het niets van kleine voorwerpen en het laten verschijnen van heilige as (vibhuti), een stof die religieuze betekenis heeft in het Hindoeïsme.
Vibhuti uit de handen van Sai Baba (flickr foto)
De ‘Indian Skeptics’ betogen echter dat Sai Baba alleen maar goocheltrucs uithaalde. De skeptics konden al zijn ‘wonderen’ makkelijk nadoen met behulp van goochelkunsten. En omdat wij als skeptici geneigd zijn om te denken dat de simpelste verklaring vaak de beste is, gaan we er voorlopig van uit dat de wonderen van Sai Baba niet zijn bewezen. Ook al omdat hij het niet goed vond dat er wetenschappelijk onderzoek plaatsvond naar zijn magische krachten. Maar er is meer: in 1992 werd hij betrapt op goochelkunsten tijdens een filmopname. Mede door kritiek van de bekende psycholoog Piet Vroon en kritische geluiden vanuit de omroep Ikon daalde daarna zijn ster in Nederland. Volgens het skeptische woordenboek op de website van de Vereniging tegen de Kwakzalverij:
‘De giften die Sai Baba tijdens een darshan ‘materialiseert’ worden vanonder het podium waarop hij zit, aangereikt. De skeptici slaagden er eens in Sai Baba’s aangever te verjagen, en nadat de goeroe zijn omstanders een paranormale banaan beloofd had, gaven ze de arme wonderdoener een mango in handen – en na herhaald verzoek nog een kokosnoot’. […] In 1992 echter sloeg het noodlot toe. Sai Baba wilde de architect van een nieuwe tempel bedanken door een gouden ketting te materialiseren, maar de opnamen van deze feestelijke gebeurtenis lieten overduidelijk zien hoe deze ketting hem stiekem werd aangereikt. De aangever kwam het jaar daarop tijdens een mysterieuze schietpartij in Sai Baba’s slaapkamer om het leven. […] In Nederland zette de ontnuchtering ook in 1992 in, nadat psycholoog Piet Vroon een bezoek aan de ashram had gebracht en felle kritiek uitte op de strenge leefregels in ‘een soort Lager Sai-hausen’.
Een diep teleurgestelde medewerker van de Ikon schreef in 1993 in de Skepter:
‘Baba gedraagt zich als een geweldige narcist, maar hij is bovenal een handige zakenman en een goochelaar. Hij heeft een systeem van leugen en bedrog tot stand gebracht en houdt dat in stand met behulp van sociale controle, gebaseerd op het kastensysteem. De vele mensen die op de een of andere manier de kost aan hem verdienen, doen hun werk op basis van een zwijgende samenzwering; niemand heeft er belang bij om te vertellen hoe de vork in de steel zit. Een handige zet is bijvoorbeeld dat de bewaking elke maand gewisseld wordt, zodat bewakers zich niet kunnen ‘inwerken’. Waarschijnlijk heeft Baba slechts enkele vertrouwelingen en weet de grote massa van zijn medewerkers zo goed als niets. Het personeel is voorzichtig en bang. Een aantal mensen die ons na lange gesprekken onafhankelijk van elkaar vertelden hoe de vork in de steel zat (‘Baba is big, Baba is a big liar too; the vibuthi goes from one hand to the other’), vroegen met nadruk hun identiteit niet te onthullen, ook niet in Nederland’.
De strenge leefregels in de Ashram van Sai Baba en zijn vermoedelijke goocheltrucs (lees ook dit artikel in de Skepter) waren niet het enige punt van controverse. Zijn onverzadigbare seksuele appetijt trok ook de nodige aandacht. Hij deelde het bed met veel mannelijke en vrouwelijke volgelingen. Die zagen dat als een eer. En natuurlijk werden er enorme bedragen op de rekening van de spirituele leidsman gestort.
Wat je verder ook van hem kunt zeggen, Sai Baba was een goede organisator, een kundige zakenman en een inspirator. Zijn levensloop laat zich moeilijk reconstrueren. Volgens zijn hagiografie werd hij geboren na een ‘miraculous conception’ van zijn moeder Eswaramma en viel hij in zijn jeugd al op door zijn vriendelijkheid, hoge intelligentie en de wonderen die hij verrichtte (zoals het onder zijn medescholieren zeer populaire materialiseren van snoepgoed). Op 14-jarige leeftijd zou hij na de steek van een schorpioen tot het inzicht zijn gekomen dat hij een Avatar was, een geestelijk leider. In 1944 bouwden zijn volgelingen de eerste tempel die aan de toen 18-jarige Sai Baba was gewijd. Daarna zouden nog vele tempels en gebouwen volgen, zoals bijvoorbeeld de Sri Sathya Universiteit in Puttaparthi, zijn woonplaats, waar hij ook is overleden.
Sinds de begin jaren ’70 trok Sai Baba veel belangstelling in Europa en de USA. De pers heeft een belangrijke rol gespeeld in de afname van zijn populariteit. Toen duidelijk werd dat Sai Baba een goochelaar was en dat het er niet zachtzinnig aan toeging in zijn Ashram was voor veel volgelingen de aardigheid er vanaf.
